Schoof trekt de grens

Columns van de week

Teun van de keuken en Chard van den Berg

Wie Wilders vergelijkt met Hitler, wordt door tegenstanders de mond gesnoerd met de uitroep: Godwin! De discussie is gesloten en jij bent de loser. Die tijd is voorbij, stelt publicist Bianca Stigter. Godwinning!
Colijn. Poezen. Feministen. Vegetariërs. Vleeseters. De Europese Unie. Een bokser. Een scheidsrechter. Twee voetbaltrainers. Een soepverkoper. 
Filmregisseur Michael Bay. Angela Merkel. Barack Obama, Ronald Reagan, John F. Kennedy. Napoleon. Mensen die zonder condoom seks hebben. Een theepot. Twee knieen. De burgemeester van Bergen op Zoom. De burgemeester van Herselt. Een goudvis. Een stopcontact. De premier van Israël. De president van de Filipijnen. De teammanager van Jeugdzorg Rotterdam-Zuid. Een huis in Wales. Margaret Sanger, de oprichtster van Planned Parenthood. Een viooltje. Nog een stopcontact. 
Justin Bieber. Marilyn Monroe. God. Mike Godwin (door zijn dochter).
Allemaal om wat voor reden dan ook vergeleken met Hitler, want als je maar lang genoeg wacht zal alles een keer vergeleken worden met Hitler.
De Amerikaanse advocaat <a href="http://nymag.com/daily/intelligencer/2013/03/godwins-law-mike-godwin-hitler-nazi-comparisons.html">Mike Godwin </a>formuleerde daar in 1990 een wet voor: naarmate een discussie op internet langer duurt, gaat de kans dat een vergelijking wordt gemaakt met Hitler of de nazi&#8217;s naar 1. Godwin wilde met deze tegen-meme frivool gebruik van de vergelijking tegengaan. Er gebeurde iets anders: de vergelijking werd geheel in diskrediet gebracht, ook als die misschien wel terecht was. De wet werd uitgebreid en luidde toen: doorgaans wordt een discussie waarin Hitler of de nazi’s worden genoemd als beëindigd beschouwd. Degene die de vergelijking maakt is automatisch de verliezer. Discussie gesloten.
<q class="pull-left">Er gebeurde iets anders: de vergelijking werd geheel in diskrediet gebracht, ook als die misschien wel terecht was.</q>
Deze versie van de wet werd een werkwoord, een zelfstandige naamwoord, een scheldwoord; hij werd boos geroepen en liefkozend verkleind. Godwinnen, godwins, godwinnetje. Godverdomme, gedverdemme, godwin. Hou die oorlog er toch buiten. Het zijn nu de jaren dertig niet!
De wet ging ook gelden buiten het internet: op de televisie, in de krant, bij de mensen thuis. Soup nazi. Grammar nazi. Feminazi. Godwin! Niet Godwinnen! Wilders is niet Hitler en de Koran is niet Mein Kampf, de Holocaust ligt niet op mijn bord en speelt zich ook niet af in een abortuskliniek. Wie voor snelwegen is, is niet voor de nazi’s. Reductio ad Hitlerum. Expelliarmus! Niet demoniseren. Een Godwin gold als een zwaktebod. Een brevet van retorisch onvermogen. Juist geen Trump-card. Uitgepraat. Een rechts taboe.
In 2017 is het opeens afgelopen met Godwin met een uitroepteken. Niemand roept het meer. Helaas. Want dat komt niet omdat de vergelijking met Hitler en de nazi’s niet meer gemaakt wordt. Dat komt doordat de vergelijking niet meer uit de weg is te gaan. Wie hem maakt, heeft niet meer automatisch verloren. De discussie is niet gesloten. De discussie begint. ‘Hou toch eens op om populisten met fascisten te vergelijken’, kon in 2011 nog een krantenkop zijn. Nu niet meer.
Nu vraagt <a href="https://www.nrc.nl/nieuws/2017/02/03/trump-is-niet-hitler-maar-pas-op-6536355-a1544413">NRC gerenommeerde historici </a>of de vergelijking klopt. 
Nu kan men er niet meer omheen. Nu is het wachten op een Rijksdagbrand, nu is ‘verzet’ de naam van een festival. Godwin! Het uitroepteken betreft niet meer de wet van Mike, maar de werkelijkheid. 2017 en 1933. De vergelijking heeft zich opgedrongen, de vergelijking dwingt.
Maar moge hij mank blijven gaan, moge hij retorisch blijven.
<div class="info-box">
Op het <a href="https://twitter.com/Resist1902">Resist-festival</a> in Pakhuis de Zwijger spraken Michael Schaap en Harm Ede Botje op 9 februari 2017 uitgebreid met Bianca Stigter. <a href="https://soundcloud.com/schaapvangtbotje/live-op-het-resist-festival-6">Hier</a> kun je het gesprek terugluisteren (vanaf 34:36).
</div>

Bianca Stigter

Requiem voor de Godwin!

Fotodocument / Kartografische oorlog
Op 15 mei 1940 trokken Duitse soldaten van het 39ste legerkorps Amsterdam binnen over de Berlagebrug. Van die intocht zijn foto&#8217;s bewaard gebleven. Op een van die foto&#8217;s is een kaart van Amsterdam te zien. Een ambtenaar van de gemeente staat ermee voor het stadhuis op de Oudezijds Voorburgwal. Het is een grote kaart; breder dan twee mannen en zo hoog als een halve. Aan de bovenkant van de kaart zitten twee touwtjes; het is alsof hij net van de muur is gehaald. De kaart werd aangeboden aan de Duitse commandant om zijn troepen wegwijs te maken in de stad.
Een kaart als cadeau. Het is alsof de stad als een hond op haar rug gaat liggen en zegt: &#8216;Toe maar, hier zijn mijn grachten en pleinen, mijn ziekenhuizen en kerken, mijn kazernes en kantoren, mijn water en land. Neem.&#8217;
Nu zou zo&#8217;n cadeau niet meer nodig zijn; Google Earth vertelt meer dan een kaart van Amsterdam schaal 1:10.000. En je kunt je afvragen of het toen nodig was. Amsterdam was in 1940 geen terra incognita. Fall Gelb, zoals de vaak uitgestelde inval in Nederland en België heette, had een Oberquartiermeister.
Elke stip tien Joden
Een kaart van het centrum van Amsterdam nu lijkt op een kaart van het centrum van Amsterdam toen. De halvemaan van de grachtengordel is nog dezelfde, de Jordaan is nog steeds de Jordaan, het Paleis staat nog steeds op de Dam. Anders dan Rotterdam of Arnhem is Amsterdam de oorlog uiterlijk betrekkelijk onveranderd doorgekomen. De stad werd slechts een paar keer gebombardeerd. Er is in de vijf jaar bezetting evenmin veel gebouwd. Misschien is dat juist wel het verbluffende: het decor stond er al en staat er nog. Het Achterhuis aan de Prinsengracht werd gebouwd in 1740.
Het is niet te zien dat op het Raamplein in 1942 de vrijwillige hulppolitie werd gevestigd in de eerste openbare handelsschool, dat in de Derde Weteringdwarsstraat tijdens de Hongerwinter een eethuisje voor medewerkers van een koeriersdienst van het verzet was, dat op de Willemsparkweg 186 een streekkwartier van de Nationale Jeugdstorm was gevestigd. Om maar wat te noemen.
We kunnen het niet meer zien, niet in het echt, en niet op de kaart van wat ooit echt was. Toch kunnen historische kaarten wel een indruk geven van wat toen belangrijk was. Er zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog heel wat kaarten gemaakt of opnieuw ingevuld, van andere dan gebruikelijke informatie voorzien. Het beruchtste voorbeeld is de stippenkaart. Het Bureau Statistiek van de gemeente zette in 1941 stippen op de kaart van Amsterdam, waarbij elke stip tien Joden vertegenwoordigde. Op een andere kaart gaven ijverige ambtenaren met kleur de verspreiding van Joden per buurt aan. Hoe roder de wijk, hoe meer Joden er woonden. Tot ze in 1943 &#8216;uit het straatbeeld verdwenen waren&#8217;, zoals Böhmker, de Beauftragte des Reichskommissars für die Stadt Amsterdam, de Holocaust eens omschreef.
In de huizen van gedeporteerde Joden in de betere buurten trokken SD&#8217;ers of andere Duitsers. De huizen in de oude Jodenhoek bleven meestal leeg. In de Hongerwinter werden ze nog een keer geplunderd, nu door mensen die op zoek waren naar hout om hun noodkacheltje te stoken. De meeste van deze woningen zijn niet meer opgebouwd. Daar is ook het decor weg. Om een overzicht van de schade te krijgen, liet het Gemeentelijk Grondbedrijf de ruïnes op een kaart van Amsterdam tekenen die daarna de gatenkaart werd genoemd.
Festen Platz
De Duitsers bleven ook militaire kaarten van Amsterdam en omgeving maken. &#8216;Nicht für die Öffentlichkeit bestimmt&#8217;, staat er nog steeds op deze kaarten. In 1943 begonnen de Duitsers wegens de te verwachte geallieerde invasie met het in staat van verdediging brengen van de stad. Amsterdam werd bestempeld tot Festen Platz, een stad die tot de laatste kogel verdedigd moest worden.
In de dijken werd springstof aangebracht. Diverse verzetsgroepen brachten de aanwezigheid van de militaire steunpunten in de stad in kaart. Groep Albrecht maakte in 1943 een heel album met kleurige kaartjes waarop is aangegeven in welke scholen, garages, kazernes allemaal Duitsers zaten.
De Binnenlandse Strijdkrachten werkten begin 1945 een plan uit om Amsterdam te beschermen tegen vernielingen en gewapende acties bij het terugtrekken van het Duitse leger. Onder die plannen viel de verdediging van belangrijke voorzieningen als gasfabrieken, elektriciteitscentrales en stations. Het verzet bracht ook zaken als de Duitse telefoonlijnen in kaart. Veel van de verzamelde informatie was bedoeld voor de geallieerden in Engeland. Van sommige door het verzet getekende kaarten is nog niet bekend wat ze precies aangeven. Rode vierkanten en strepen die hun geheimen niet meer prijsgeven. In de Ortskommandantur op het Museumplein hing een kaart van Duitsland waarop de door de geallieerde bezette gebieden van het Reich door Duitse militairen rood waren gekleurd. In mei waren er geen witte plekken meer.
Nooitgedacht en Nooitvolmaakt
Vijftig verschillende kaarten van Amsterdam zijn door Gert Jan Kocken over elkaar heen gelegd in Depictions of Amsterdam 1940-1945. Zo kun je proberen de geschiedenis van de stad in één beeld te vangen, zowel de verspreiding van de Joden als de locatie van niet ontplofte bommen, zowel de militaire verdedigingswerken van de Duitsers als de pogingen van het verzet die in kaart te brengen. Een kaart is nooit het gebied, maar op deze mijmerkaart lijkt het wel zo. Handgeschreven teksten, correcties, soms nauwelijks leesbare krabbels geven de kaarten een materialiteit die het verleden heel dichtbij brengt. Zelfs een vlek of een kras mag meedoen; ook die geven aan hoe er in Amsterdam is geleefd en gestorven. De kaart van Kocken is zo groot dat zo&#8217;n vlek kan opvallen. Wie morste er koffie op de Prinsengracht, wie maakte een vouw in Noord? Op sommige plekken op de kaart is het druk: in het Oosterdok is wel zeven keer het woord Oosterdok te lezen, gedrukt in verschillende letters; misschien verraadt de typografie aan kenners wel of het woord van een Engelse, Duitse of Nederlandse kaart afkomstig is. Drukte op de kaart correspondeert niet met drukte in het echt. Strategisch belangrijke plekken hoeven er in het dagelijks leven niet toe te doen.
Op sommige plekken blijft het op de kaart wel net zo leeg als in het echt; de polders aan de rand van de stad, hier niet groen maar wit. Slechts één kaart vermeldt de namen van de boerderijen in dit wit: Tienhoven, Ruimzicht, Nooitgedacht en Nooitvolmaakt; boerenpoëzie uit de Osdorper Binnenpolder. Zou ook die nur für den Dienstverbrauch bestimmt / for use by war and navy department agencies only / alleen voor dienstgebruik bestemd zijn? De kaart van Kocken heeft door al die verschillende talen wel iets van een shampoofles of mosterdpot; ook daar kun je dezelfde mededeling in verschillende talen lezen. En steeds een beetje anders. Dat is dan weer shampoopoëzie. Militaire poëzie geven de namen, weer in verschillende talen, van de verdedigingswerken van de stad: drakentanden en ijzeren ruiters verdedigen de Duitsers tegen een geallieerde invasie. Ook hier bedriegt de schijn. Een &#8216;widerstandsnest&#8217; is geen verzetshaard maar een schuttersputje. Op welke kaart de namen van de boerderijen staan, is op de kaart van Kocken niet te zien. Wie vond die boerenpoëzie van belang: de Engelsen, de Duitsers, het verzet, de Amsterdamse ambtenaren? Op Kockens kaart kom je het niet te weten.
De kaart biedt slechts de schijn van betekenis, van kennis, van verheldering. Het is een kaart, maar praktisch is hij niet. De hoeveelheid informatie die erop geboden wordt overlapt, overstelpt, overwoekert, overmeestert de stad. De oorlog duurt erop voort. Zeven maal het woord Oosterdok, eenmaal Nooitgedacht, een rood cirkeltje dat nog steeds niet verklaard is. Ook geven niet alle gebruikte kaarten de werkelijkheid weer zoals die toen was. Sommige kaarten zijn wenskaarten, of vreeskaarten, zoals de kaart met de bruggen die de Duitsers bij hun terugtrekking zouden kunnen opblazen, of de kaart met een voorstel voor drie Joodse wijken in de stad, in de oude Jodenbuurt, de nieuwe Pijp en de Transvaalbuurt.
Deze mijmerkaart geeft niet eens aan welke plekken belangrijk waren in de oorlog. De Euterpestraat ligt er heel onschuldig bij: daar is niets bij geschreven, gedrukt, geen woorden, geen pictogrammen. Toch was hier, op nummer 99, het Amsterdamse hoofdkwartier van de Sicherheitspolizei gevestigd. Op de kaart van Kocken is de meisjes-hbs misschien eerder een verfstreek dan een gebouw, is de kaart eerder een schilderij dan een schematische weergave van de werkelijkheid. Deze kaart reduceert niet maar compliceert. En informatie wordt esthetiek. De geschiedenis gaat in schoonheid ten onder.
Bianca Stigter schreef ‘De bezette stad. Plattegrond van Amsterdam 1940-1945’ (Athenaeum Polak &#038; Van Gennep, 2005). Een eerdere vorm van deze tekst is te vinden op www.skor.nl
Op 2 juni worden de prijzen ’s avonds uitgereikt in de Stadsschouwburg te Utrecht

Requiem voor de Godwin!

Mijmerkaart