Wielersocioloog Benjo Maso schreef in 1989 over de mythe van de Tour de France. Over tachtig wilde jaren waarin de verzinsels rond kasseien, hooggebergte, rond Adelaars, Blonde Pijlen en andere Koningen van de Weg stand hebben gehouden. Tot de tv kwam.

Sinds 1903 wordt de Tour de France gereden – althans, dat beweren de kranten die er verslag van uitbrachten. Gezien heeft niemand wat en zeker geen verslaggever – hooguit een flits. Maar juist daarom. Juist daarom kon de dagelijkse beschrijving van het ongeziene veelal tot een epos uitgroeien. Coppi werd Achilles, zijn vlucht over de cols van de Alpen Boek 25 van de Ilias en controleren kon niemand de journalist-heldendichter.

De Tour de France is dan ook een bedenksel van een krant. Het is niet zo dat er eerst een wielerwedstrijd was en toen een krant die hem ging verslaan. Nee, er was eerst een krant en die bracht de wielerwedstrijd voort. Een geniaal idee voor de slappe maanden, zo is wel gebleken. En een vruchtbaar: in het hoofd van de wielerverslaggever bereikt de sport haar Ultieme Waarde.

Benjo Maso – die alle renners die de Tour ooit uitgereden hebben persoonlijk heeft gekend – beschreef voor Vrij Nederland de bijna tachtig wilde jaren waarin de verzinsels rond kasseien, hooggebergte, rond Adelaars, Blonde Pijlen en andere Koningen van de Weg stand hebben gehouden.

Wel neemt hij sinds enkele jaren een beduidende vervlakking waar. Vanaf de komst van de televisie ziet iedereen helaas vrijwel ieder inzinkinkje, althans voor zover dat zich in het laatste etappe-uur voordoet.

Daartegen blijkt het epos niet bestand: de helden zijn mensen geworden. Het einde van een legende. Geen odyssee meer in de kranten. Eerder het dagrapport van de meerijdende apotheker.

Door Benjo Maso

De Tour de France is het grootste sportevenement ter wereld. Elk jaar zien meer dan vijftien miljoen mensen de renners passeren en de belangrijkste beklimmingen, zoals die naar L’Alpe d’Huez, trekken meer publiek dan de finale van het Wereldkampioenschap Voetbal of de honderd meter op de Olympische Spelen.

Maar hoewel al deze mensen soms uren reizen om bij het spektakel aanwezig te zijn, zien zij praktisch niets van de wedstrijd zelf. De Tour duurt meer dan honderd uur, maar zelfs in de bergen waar de snelheid van de renners laag ligt, vangen de toeschouwers alleen een paar flitsen op.

De ploegleiders, die geacht worden de tactiek van hun renners te bepalen, zien evenmin veel. Zij mogen pas achter een kopgroep aanrijden wanneer deze tenminste één minuut voorsprong heeft. Maar wanneer het peloton aaneengesloten blijft, zien zij alleen renners die door een lekke band of een valpartij achterop zijn geraakt. Van wat er vooraan gebeurt, zien zij niets.

En zelfs de renners weten vaak nauwelijks wat er gebeurt. Net als Stendhals Fabrice del Dongo bij Waterloo zien zij alleen fragmenten van de slag waaraan zij deelnemen. Elk seizoen gebeurt het wel eens dat een renner juichend met zijn armen omhoog over de eindstreep gaat en pas achteraf hoort dat een of meer andere renners al eerder gefinisht zijn. Dit jaar was de Deen Rolf Sörensen in de Ronde van Italië zo’n ongelukkige.

Omdat het onmogelijk is om een wielerwedstrijd op de weg met eigen ogen te volgen, spelen de media in de wielersport een heel andere rol dan bij voetbal of atletiek. Wie een wedstrijd van Ajax of een sprint van Nelli Cooman wil zien, hoeft maar naar het stadion of de indoorbaan te gaan. Wie het verloop van een ronde of een klassieker wil volgen, is volledig op televisie, radio of krant aangewezen.

Cover van de kleurenbijlage van Vrij Nederland in 1989, met daarin het verhaal van Benjo Maso.

Maar de journalisten die deze reportages verzorgen, zien vaak nog minder dan de toeschouwers aan de kant van de weg. ‘Renners zag ik alleen voor de start en na de aankomst,’ schrijft Fred De Bruyne, BRT-commentator in de jaren zestig en zeventig. ‘Overdag volgde ik de wedstrijd met de auto maar ik kreeg tijdens de rit niet één enkele renner te zien. Via de Tourradio bleven we op de hoogte van de toestand in de rit, maar we zagen nooit renners! We reden er altijd vóór. Dat noemt men dan een Ronde volgen.’

Maar het is ook helemaal niet noodzakelijk dat journalisten iets van de koers kunnen zien. Wielerjournalistiek is een constructie en geen reconstructie van het wedstrijdverloop. Omdat journalisten zelfs in het beste geval alleen maar fragmenten van de koers zien, kan de kwaliteit van hun verslagen alleen maar worden afgemeten aan de wijze waarop zij de hiaten in hun kennis met hun eigen fantasieën weten op te vullen. Het artikel waar de Belgische sportjournalist Joris Jacobs het meest trots op was, was zijn anderhalve pagina lange verslag van de grote Alpenetappe uit de Tour van 1949, dat gebaseerd was op twee korte zinnen die de reporter ter plaatse uit Aosta naar België had weten te seinen. Maar zelfs in deze tijd, nu de finales van belangrijke wedstrijden door de televisie worden uitgezonden, en de journalisten minder vrijheid hebben om de gebeurtenissen naar eigen inzicht te interpreteren dan vroeger, kunnen de verslagen in een Franse en een Nederlandse krant zo uiteenlopen dat het nauwelijks voorstelbaar is dat het om dezelfde wedstrijd gaat.

De speciale aard van de wielerjournalistiek blijkt ook uit haar geschiedenis. Zij is niet uit de wielersport voortgekomen, maar heeft deze gecreëerd. Het was een blad dat reclame voor de fiets maakte, de Vélocipède Illustré, dat op 7 november 1869 tussen Parijs en Rouen de allereerste wegwedstrijd die er ooit verreden is, georganiseerd heeft. En daarbij is het niet gebleven. Bijna alle belangrijke klassiekers en etappewedstrijden zijn door de pers in het leven geroepen.

De reden waarom bladen wielerkoersen op touw zetten ligt voor de hand: zij probeerden op die manier hun oplaag te verhogen. Door hun positie als organisator konden zij de informatie over het wedstrijdverloop monopoliseren, zodat iemand die daar iets over wilde weten, het betreffende blad moest kopen. De Vélocipède Illustré bewees dat dit mogelijk was: door het verslag van Parijs-Rouen, inclusief de voorbeschouwingen en het commentaar achteraf, steeg de verkoop van het blad met sprongen. Door de grote belangstelling die na het succes van de eerste wedstrijden voor het wielrennen ontstond, werden investeerders er keer op keer toe verleid om een deel van de lezersmarkt met een nieuw wielertijdschrift te veroveren. Het organiseren van koersen die tot de verbeelding van het publiek moesten spreken, werd daarbij het voornaamste middel om de concurrentie af te troeven.

Voor de coureurs was dit een buitengewoon gunstige ontwikkeling. Om een zo sterk mogelijk veld aan te trekken, loofden de organisatoren vaak enorme geldprijzen uit. De winnaar van Parijs-Rouen, James Moore, verdiende duizend goudfranken met zijn overwinning, een bedrag dat in die tijd ongeveer overeenkwam met het jaarsalaris van een fabrieksarbeider. Toen hij zich na negen succesvolle jaren terugtrok, kocht hij een stud farm in Normandië en een stal renpaarden in Chantilly.

Maar de ontwikkeling van de wielersport kwam niet alleen voort uit een symbiose van pers en coureurs: de dag na Parijs-Rouen verscheen er een derde partij op het toneel. De constructeur die winnaar James Moore van materiaal had voorzien, liet namelijk overal in Parijs affiches aanplakken waarin de producten van zijn firma werden aangeprezen.

Giusto Cerutti, individueel deelnemer in 1928 (uitgevallen).

Kopspijkers

In de jaren na 1869 werd de rol van de fietsfabrieken in het wielrennen steeds groter. De voornaamste kampioenen werden vaak voor aanzienlijke bedragen verleid om een fiets van een bepaald merk te berijden, terwijl de wielerbladen in toenemende mate afhankelijk werden van de advertenties die de belangrijkste firma’s na een overwinning van een van hun coureurs plaatsten.

De bemoeienissen van de commerciële bedrijven leverden de coureurs veel geld op, maar gingen vaak ten koste van het sportieve verloop van de wedstrijden waarop het succes van de wielerbladen gebaseerd was. De grote firma’s zorgden dat hun renners gebruik konden maken van de sterkste gangmakers – coureurs die maar een deel van de wedstrijden meereden en de deelnemers van voedsel voorzagen en uit de wind hielden. Renners die individueel reden of voor kleine ploegen uitkwamen, waren daarom vrijwel kansloos. Nog erger werd het als bedrijven zelf wedstrijden organiseerden. Michelin schreef bijvoorbeeld in 1892 een race van Parijs naar Clermont-Ferrand (zetel van de Michelin-fabrieken) uit om de voordelen van zijn nieuwe uitvinding, de binnenband, aan te tonen. De grootste troef daarvan was dat zij zo makkelijk – binnen vijf minuten – te repareren was. Om zeker te zijn van voldoende lekke banden om een demonstratie mogelijk te maken, bezaaiden de organisatoren het traject dat ’s nachts verreden moest worden met vele kilo’s kopspijkers en punaises. De slachtoffers van deze maatregel verrichtten hun reparaties inderdaad in recordtijd, maar de eerstaankomende was een renner op massieve Dunlopbanden.

De pers, de fietsfabrieken en de coureurs waren van elkaar afhankelijk, maar hadden elk hun eigen belangen. Deze hoefden niet met elkaar in strijd te zijn. Zo ontstond omstreeks 1891 het verschijnsel van de monsterraces, zoals Bordeaux-Parijs (572 kilometer) en Parijs-Brest-Parijs (1196 kilometer). Dit was een ontwikkeling waar alle drie de partijen van konden profiteren. Het idee dat mensen op een voertuig dat alleen door hun eigen spierkracht werd aangedreven afstanden van honderden kilometers konden afleggen, sprak zeer tot de verbeelding van het publiek, dat met duizenden voor de kantoren van de organiserende bladen samendromde om het laatste nieuws zo snel mogelijk te kunnen vernemen. Omdat de deelnemers tijdens het traject niet van fiets mochten wisselen, betekenden deze wedstrijden bovendien een enorme propaganda voor het betrekkelijk nieuwe vervoermiddel, waarvan er nog maar enkele tienduizenden op de Franse wegen rondreden. De renners die de wedstrijd uitreden werden als helden gevierd. De winnaar van Parijs-Brest-Parijs, Charles Terront, die tweeënzeventig uur over het traject deed – negen uur minder dan nummer twee – en de laatste kilometers met bellen wakker moest worden gehouden, werd enige tijd de beroemdste man van Frankrijk. Hij kreeg een gratis loge in de Parijse Opéra tot zijn beschikking, zijn memoires werden een bestseller en als Serront in Paul d’Ivois Met een kwartje de wereld rond deed hij zijn intrede in de literatuur.

Maar met Parijs-Brest-Parijs was de grens van de mogelijkheden bereikt. De meeste deelnemers lieten weten dat zij van een volgende editie afzagen en zeker niet aan wedstrijden over nog langere afstanden zouden deelnemen. Terront reed weliswaar de drieduizend kilometer van Parijs naar Sint-Petersburg, maar alleen. De wielerpers organiseerde nieuwe monsterritten, van Wenen naar Berlijn, van Lyon naar Parijs en terug, van Marseille naar Parijs, en in 1901 een tweede editie van Parijs-Brest-Parijs, maar het bleek steeds moeilijker om belangstelling bij het publiek te wekken. Bovendien kreeg de wielersport een ernstige concurrent in de autoraces tussen de Europese hoofdsteden, zoals de race Parijs-Berlijn, die in 1901 veel meer belangstelling trok dan de wielerklassiekers van dat jaar.

Henri Desgrange, de 'vader van de Tour'. — Henri Desgrange, de ‘vader van de Tour’.

De opkomst van de autoraces was zo belangrijk, dat toen de anti-Dreyfusards in de nadagen van L’Affaire besloten een eigen sportdagblad te stichten, zij de titel L’Auto-Vélo kozen. Toen de rechter de directie van de concurrent Le Vélo, die tegen de naam van het nieuwe blad geprotesteerd had, in het gelijk stelde, maakte hoofdredacteur Henri Desgrange er begin 1903 zelfs kortweg L’Auto van.

Maar nog geen jaar later waren de verhoudingen compleet omgedraaid. De autorace Parijs-Madrid, die het hoogtepunt van het seizoen had moeten worden, werd in Bordeaux gestaakt: het aantal doden had het ‘aanvaardbare maximum’ (vier, volgens de organisatoren) ver overschreden. Vanaf dat moment zouden autoraces alleen nog maar op gesloten circuits plaatsvinden.

Bovendien kreeg de wielersport datzelfde jaar een enorme impuls door een initiatief van datzelfde blad L’Auto: een wielerwedstrijd volgens een heel andere formule dan de races die tot dan toe gehouden waren, namelijk een wedstrijd in zes etappes die de renners door heel Frankrijk zou voeren, de Tour de France.

Vorkbreuk

De hoofdredacteur van L’Auto, Henri Desgrange, geldt als de ‘vader van de Tour’. Maar in werkelijkheid had hij zo weinig vertrouwen in de wedstrijd dat hij besloot om zijn prestige niet op het spel te zetten en de directie van de koers over te laten aan zijn assistent Géo Lefèvre, de man die het idee van de Tour gelanceerd had. Aanvankelijk leek het pessimisme van Desgrange gerechtvaardigd. De start van de Tour wekte maar weinig belangstelling. Maar in de loop van de wedstrijd veranderde de houding van het publiek radicaal. De verslagen van koersen als Bordeaux-Parijs of Parijs-Roubaix waren korte verhalen; de reportages over de Tour vormden een feuilleton, dat steeds meer mensen wilden volgen. De dagelijkse oplaag van L’Auto steeg binnen enkele dagen van twintigduizend naar vijfenzestigduizend exemplaren en toen de Tourrijders na zes etappes en twaalf rustdagen opnieuw Parijs bereikten, waren tienduizenden mensen uitgelopen om de renners toe te juichen.

De Tour had zoveel enthousiasme gewekt dat het publiek zich het volgende jaar actief met het wedstrijdverloop begon te bemoeien. Toeschouwers strooiden punaises, kraaiepoten en glasscherven, zodat er zelfs voor renners die met Michelinbinnenbanden waren uitgerust geen beginnen aan was. In de buurt van Saint-Etienne werd de kopgroep aangevallen door de supporters van de plaatselijke favoriet, Faure, en met knuppels bewerkt, totdat zij door koersdirecteur Géo Lefèvre met revolverschoten ontzet werden. In Nîmes trachtte een menigte van tweeduizend man de coureurs Jousselin en Aucouturier te lynchen als protest tegen de uitsluiting van hun stadgenoot Payan, die zich door een auto had laten trekken.

Toen de winnaar van 1905, Trousselier, hem tijdens een zware beklimming eens voor moordenaar uitschold, antwoordde Desgrange vanuit zijn comfortabele sportwagen: ‘Lijden, dat is de volledige ontplooiing van de wilskracht. Bewijs dat u een man bent!’ Trousselier staakte de strijd.

Tot overmaat van ramp werden de eerste vier van het algemeen klassement door de Franse wielerbond gediskwalificeerd. Niet de beroemde Garin, maar de onbekende Henri Cornet werd tot winnaar uitgeroepen. ‘De Tour de France is voorbij en de tweede editie is, vrees ik, tevens de laatste. Hij is bezweken aan zijn succes, aan de blinde hartstochten die hij ontketend heeft,’ schreef Henri Desgrange en hij kondigde aan dat hij de organisatie van de Ronde voorlopig zou staken.

Zijn besluit hield geen jaar stand. In 1905 werd de derde Tour verreden. Alleen in de eerste etappes deden zich ernstige incidenten voor. De oplaag van L’Auto, dat verslaggevers van andere bladen de toegang tot de Ronde ontzegde, passeerde de honderdduizend.

Desgrange was een zakenman. De Tour de France was voor hem in de eerste plaats een middel om de oplaag van zijn blad te verhogen en hij probeerde daarom voortdurend nieuwe elementen te introduceren om de belangstelling van het publiek te wekken. Wat dat betreft toonde hij zich buitengewoon inventief. Zo nam hij in de Tour van 1905 voor het eerst een berg in het parcours op, de Ballon d’Alsace. Alle renners moesten tijdens de beklimming van de fiets, behalve René Portier die dan ook met achtenveertig minuten voorsprong de etappe won. De daaropvolgende jaren leidde Desgrange de Tour ook door de Alpen en de Pyreneeën, die door de meeste Fransen nog als halfbarbaars gebied werden beschouwd. Desgrange speelde daar op in door de renners te waarschuwen voor de beren die zij misschien zouden tegenkomen.

Desgrange probeerde zijn Tour een heroïsch aanzien te geven om de aandacht van zijn lezers vast te houden. Maar hij was geen kille cynicus. Hij kon zijn rol van ‘beul’ alleen zo perfect spelen, omdat hij evenals veel van zijn tijdgenoten heilig geloofde in de morele waarde van een sport die mensen tot de uiterste limiet van hun krachten dwong. Hij liet geen gelegenheid ongebruikt om de Tourrenners van deze opvatting te overtuigen. Toen de winnaar van 1905, Trousselier, hem tijdens een zware beklimming eens voor moordenaar uitschold, antwoordde Desgrange vanuit zijn comfortabele sportwagen: ‘Lijden, dat is de volledige ontplooiing van de wilskracht. Bewijs dat u een man bent!’ Trousselier staakte de strijd.

Ook het reglement was voor Desgrange een middel om zijn renners gelegenheid te geven hun wilskracht te ontplooien. De meeste klassiekers werden in die tijd nog met gangmakers verreden. Desgrange wilde daar niets van weten. Zijn Tour moest een strikt individuele wedstrijd worden. De renners dienden het traject geheel op eigen kracht af te leggen. Ze mochten elkaar op geen enkele manier bijstaan en wanneer zij materiaalpech hadden, moesten zij dat zelf verhelpen. Dit leidde tot een van de beroemdste legendes uit de geschiedenis van de wielersport, die van de Franse renner Eugène Christophe, bijgenaamd ‘de oude Galliër’. Deze brak namelijk in de Tour van 1913 tijdens de beklimming van de Tourmalet zijn voorvork. Hij liep twee en een half uur lang met zijn fiets op zijn schouder voordat hij het dorpje Sainte-Marie-de-Campan bereikte. Onder het toeziend ook van Henri Desgrange repareerde hij zijn voorvork in de plaatselijke smidse, wat hem opnieuw anderhalf uur kostte. Bovendien kreeg hij nog een minuut tijdstraf, omdat hij de leerjongen van de smid de blaasbalg had laten bedienen.

Op dergelijke voorvallen had Desgrange gehoopt. De dag na de Pyreneeënetappe bevatte L’Auto zo’n dramatisch verhaal over Christophes lotgevallen, dat er meer dan driehonderdduizend exemplaren van verkocht werden. Voor de renners was het strenge reglement natuurlijk minder plezierig. Maar indirect profiteerden zij alleen maar van de stijgende populariteit die de wielersport erdoor kreeg. Zelfs Christophe had weinig reden tot klagen. De legende wil dat hij zonder zijn vorkbreuk de Tour gemakkelijk zou hebben gewonnen. Maar in het eindklassement zou zijn achterstand uiteindelijk veertien uur bedragen, acht meer dan de zes uur (plus één minuut) die hij door zijn tegenslag verloren had. Maar door Desgranges verslag van zijn beproevingen werd hij een nationale held. In Parijs werd hij aanzienlijk luider toegejuicht dan de winnaar, Philippe Thys. Na afloop van de Tour vochten de directeuren van de velodrooms om zijn aanwezigheid en betaalden hem enorme startgelden. Ook in het buitenland wilde iedereen de held van de Tourmalet zien, en Christophe beleefde het lucratiefste jaar uit zijn carrière. In de smidse van Sainte-Marie-de-Campan werd zelfs een gedenksteen geplaatst die er nog steeds staat.

Fausto Coppi en Gino Bartali. Al in 1942 probeerden de Italiaanse kranten hun lezers te overtuigen van de meedogenloze rivaliteit die tussen beide kampioenen zou bestaan.

Toch eiste het incident een slachtoffer, namelijk de Belg Marcel Buysse. Want in het Estérelmassief overkwam hem drie etappes later precies hetzelfde als Christophe: hij brak zijn voorvork. Op dat moment nam hij de eerste plaats in het algemeen klassement in en hij stak in een zo geweldige vorm dat hij van de zes etappes die er nog restten er vier zou winnen. Maar na de dramatische verhalen over Christophe was Buysses tegenslag niet interessant meer. L’Auto maakte er plichtsgetrouw melding van, maar zonder de epische toon waarmee Desgrange de gebeurtenissen op de Tourmalet bezongen had. Het gevolg was dat men in de Estérel tevergeefs naar een monument voor Buysse zal zoeken. Hij kreeg geen vette baancontracten en terwijl Christophe in geen overzicht van de geschiedenis van de Tour ontbreekt, is Marcel Buysse compleet vergeten.

Toen Desgrange met zijn onderneming begon, bezaten vijfhonderdduizend Fransen een fiets. In 1914 waren dat er drieëneenhalf miljoen.

Daarmee was Frankrijk de snelstgroeiende fietsnatie van Europa. Het staat vast dat het succes van de Tour de France aanzienlijk aan deze ontwikkeling heeft bijgedragen. Vanuit propagandistisch oogpunt was Desgranges reglement alleen maar gunstig, hoe het ook vervloekt werd door de renners. Maar deze konden potentiële kopers alleen maar van de mogelijkheden van de fiets overtuigen, wanneer ze onder dezelfde omstandigheden moesten rijden als zij. En omdat de gemiddelde Fransman gewoonlijk niet door een volgwagen met reservemateriaal begeleid werd of door een peloton helpers uit de wind gehouden werd, was het noodzakelijk dat de deelnemers aan de Tour evenmin op dergelijke privileges aanspraak konden maken.

Voor de fietsenfabrieken was de Tour een potentiële goudmijn. Wanneer een rijwielmerk succes in de Tour behaalde, kon het op een enorme stijging van de verkoopcijfers rekenen. Geen wonder dat de fabrikanten bereid waren om tienduizenden franken in een mogelijke Touroverwinning te investeren. Daarbij waren Desgranges maatregelen een doorn in het oog. Ze waren helemaal niet geïnteresseerd in propaganda voor de fiets in het algemeen; het enige wat ze wensten was publiciteit voor hun eigen merk. Daarom wilden ze dat de renners die bij hen in dienst waren als ploeg konden optreden, zodat ze het maximale rendement van hun investering konden hebben.

In dat opzicht vonden ze de coureurs aan hun zijde. Het idee dat een wedstrijd als de Tour de France een individuele koers zou kunnen zijn, is een illusie. Vanaf het allereerste begin hebben de deelnemers dit reglementsartikel dan ook systematisch ontdoken. Dit moest op discrete wijze gebeuren, want als Desgrange erachter kwam dat een renner zijn eigen kansen niet verdedigde, kende zijn toorn geen grenzen. Zo ontdekte hij in 1911 dat de populaire Maurice ‘Coco’ Brocco de leiders in het algemeen klassement meerdere malen een helpende hand toestak – uiteraard tegen betaling. Hij simuleerde bijvoorbeeld materiaalpech om de winnaar van 1909, François Faber (‘de reus van Colombes’), die achterop was geraakt, weer in het peloton terug te brengen. ‘Brocco is een man van niets,’ fulmineerde Desgrange de volgende dag in L’Auto. ‘Hij is de Tour niet waardig. Hij is een knecht!’ Desgranges kwalificatie zou spoedig een geuzennaam worden. Maar het was 1911 – een tijd waarin politici nog duels uitvochten – en Brocco was diep beledigd. Om Desgrange voor schut te zetten, won hij een dag later de loodzware Pyreneeënetappe Bayonne-Luchon met 34 minuten voorsprong op de Tour-winnaar van dat jaar, Garigou. Maar Desgrange had het laatste woord. Hij schreef in L’Auto dat Brocco met deze prestatie duidelijk bewezen had dat hij eerder zijn eigen kansen niet verdedigd had, en nam hem uit de strijd.

Maar hoewel Desgrange altijd een uitgesproken voorstander van een individuele koers is gebleven, kon hij zich op den duur niet veroorloven de fabrieksdirecteuren voor het hoofd te stoten. Want zijn Tour was een zo kostbare onderneming geworden, dat hij de financiële steun van de grote firma’s nodig had. Zij betaalden het logies, het eten, de verzorging en het materiaal voor hun renners, en plaatsten dure advertenties in L’Auto.

Foto uit VN in 1989: Een bevooradings- en afstempelpost in de Tour van 1928.

In 1912 zwichtte Desgrange voor de eisen van de fabrieken en liet zijn Tour vanaf dat moment ook officieel door merkenploegen verrijden. Ploeggenoten mochten elkaar bijstaan, maar nog niet, zoals later, van materieel voorzien. Tegen deze laatste clausule maakten de fabrikanten geen bezwaar, omdat een overwinning op die manier automatisch een garantie bood voor de deugdelijkheid van de fiets van de winnaar. Er was nog een tweede concessie die Desgrange aan de grote firma’s moest doen: vanaf 1913, het jaar dat het sportdagblad van Frankrijk Le Vélo werd opgeheven, liet hij ook journalisten van andere bladen in zijn Ronde toe.

Desgranges vrees dat de invoering van de merkenploegen een negatieve invloed zou hebben op de koers zoals hij die zich voorstelde, werd bewaarheid. De oplaag van L’Auto was gebaat met een zo levendig mogelijk verloop, vol coups de théâtre en onvoorspelbare uitslagen. De fabrieksdirecties probeerden het wedstrijdverloop daarentegen zoveel mogelijk te controleren, om te voorkomen dat onvoorziene gebeurtenissen de overwinning van een coureur die bij hen in dienst was, in gevaar zouden brengen. Het beste middel daarvoor was om zo veel mogelijk kanshebbers aan te werven. De grote firma’s vochten om de diensten van de vedetten, die dan ook maandsalarissen konden verdienen van drieduizend frank en meer, een bedrag dat een onderwijzer in een heel jaar verdiende. Peugeot trok in deze concurrentiestrijd aanvankelijk aan het langste eind en won de Tour in 1906, 1907 en 1908. Van 1909 tot 1912 was het de beurt aan Alcyon. Om de opmars van dit nieuwe merk te keren, gaf Peugeot in 1913 en 1914 een fortuin uit om zoveel mogelijk favorieten te engageren, en met succes: de eerste vijf van 1913 en de eerste drie van 1914 waren Peugeotrenners.

Een dergelijke overheersing kwam de spanning van het wedstrijdverloop natuurlijk niet ten goede. Zo trok de chef d’équipe van Alcyon in 1913 na de opgave van kopman Defraye zijn complete ploeg terug, omdat hij meende dat zijn andere renners tegen de Peugeots geen kans maakten. Dat de Tour van dat jaar toch een verrassend verloop had, was uitsluitend te danken aan pech: de vorkbreuken van Christophe en Marcel Buysse in 1913 en de val van Petit-Breton (de winnaar van 1907 en 1908). De Tour van 1914 was aanzienlijk saaier, en toen de Belg Philippe Thys in 1914 twee dagen voor het eind van de Tour onbedreigd op de overwinning afging en de belangstelling van het publiek terugliep, besloot Desgrange in te grijpen: hij gaf Thys een half uur straf, zodat zijn voorsprong op de Fransman Henri Pélissier tot nog geen twee minuten werd teruggebracht. Het Franse publiek raakte zo enthousiast over de mogelijke zege van hun landgenoot dat zij met tienduizenden toestroomden en Pélissier, die een kleine voorsprong op zijn rivaal had genomen, de weg versperden, zodat Thys alsnog de Tour won. Toch had Desgrange zijn doel bereikt: de oplaag van zijn blad bereikte die dag een nieuw record.

Mediahelden

De Tour van 1914 ging van start op de dag dat Frans-Ferdinand van Habsburg en zijn vrouw in Sarajevo vermoord werden en het duurde vijf jaar voordat er opnieuw een Tour georganiseerd kon worden. De fietsenfabrieken verkeerden door de oorlog in een zwakke positie en Desgrange maakte er onmiddellijk gebruik van om de individuele koers van voor 1912 weer in ere te herstellen. Maar zodra de economische situatie van de rijwielfabrieken weer verbeterde, moest Desgrange de merkenploegen opnieuw toelaten.

De Tour trok in de eerste naoorlogse jaren evenveel belangstelling als daarvoor, maar aan het eind van de jaren twintig begon de interesse te dalen. Opnieuw slaagden twee merken erin het wedstrijdverloop vrijwel geheel te beheersen. Automoto won de Tour in 1923, 1924, 1925, 1926; daarna was het de beurt aan Alcyon die in 1927, 1928 en 1929 zegevierde; in 1927 slaagde zij er zelfs in om de eerste vier en in 1928 de eerste vijf plaatsen in het eindklassement te bezetten. De overmacht van deze merken leidde er bovendien toe dat afgezien van Henri Pélissier in 1923, alle Tours tussen 1911 en 1930 door buitenlanders werden gewonnen. De fabrikanten hadden al snel ontdekt dat er vooral in België, waar de wielersport vooral door zonen van doodarme landarbeiders werd beoefend, veel renners waren te vinden die beter tegen de ontberingen van de Tour bestand bleken dan de Franse favorieten, die voor een groot deel uit een stedelijk milieu kwamen. Het Franse publiek interesseerde zich niet erg voor al die Lambots, Scieurs, Heusghems en Buysses, renners die niet eens klinkende bijnamen kregen, maar dat was de fabrikanten een zorg. De meesten van hen waren het ongetwijfeld eens met Ludovic Feuillet, de machtige sportdirecteur van Alcyon, die verklaarde dat het hem absoluut niet kon schelen wie won, als hij maar een fiets van zijn merk bereed. Franse winnaars leverden weliswaar meer publiciteit voor een firma op, maar daar stond tegenover dat zij ook beter betaald moesten worden: Automoto betaalde Pélissier in 1923 31.000 frank voor zijn overwinning; de Italiaan Bottechia kreeg er het jaar daarop maar vierduizend.

Coppi haalde zelfs nog alle kranten met zijn uitspraak dat Laurent Fignon ‘een meid met lang haar’ was die niet verdiende om de Giro te winnen

Desgrange zag met lede ogen hoe de grote merken de ene oninteressante winnaar na de andere naar voren schoven, terwijl een Franse belofte als Leducq gedwongen werd zijn kansen op te offeren aan de Luxemburger Frantz en de Belg Dewaele, waarover zelfs Desgrange geen pakkend verhaal kon schrijven. Maar in 1930 zag hij zijn kans schoon. Door de beurskrach van 1929 waren vele firma’s in ernstige moeilijkheden geraakt en konden zich niet meer veroorloven een dure wielerploeg in dienst te houden. Dit gaf Desgrange nogmaals gelegenheid om een einde te maken aan het systeem van merkenploegen. Maar ditmaal verving hij het niet meer door een individuele koers, die toch meer utopie dan werkelijkheid was. Hij had namelijk de briljante inval om de Tour vanaf dat moment door landenploegen te laten verrijden. Om de invloed van de grote firma’s tegen te gaan, zou de Tourdirectie de deelnemers fietsen ‘van een anoniem merk’ verschaffen. Ook het logies, de maaltijden en de medische verzorging van de renners zouden door L’Auto betaald worden. Toch kon Desgrange de invloed van de fabrieken niet geheel neutraliseren. Zo kon hij zich niet veroorloven om de opbrengst te verliezen van de advertenties die de grote merken in zijn blad plaatsten. Daarom moest hij de fabrikanten wel toestaan om in L’Auto met de naam van de renners te adverteren. En dat was niet eens bedrog, omdat de meeste deelnemers toch op hun eigen vertrouwde fiets bleven rijden.

Veel verzet rees er niet tegen de plannen van Desgrange. De kleinere merken waren tevreden omdat ze niet voor de deelname van hun ploeg hoefden te betalen, terwijl ze wel gelegenheid kregen om in de publiciteit te komen als hun renners successen behaalden. De enige die luidkeels protesteerde, was Ludovic Feuillet, maar Desgrange wist hem met de nieuwe formule te verzoenen toen hij zorgvuldig liet uitlekken dat het ‘anonieme merk’ van de fietsen die de Tourdirectie had uitgekozen Alcyon zou zijn.

Door de landenformule werd de Tour in Frankrijk voor het eerst een werkelijk nationale gebeurtenis. Tijdens de julimaanden steeg de oplaag van L’Auto tot 700.000 exemplaren per dag. Ook de niet-gespecialiseerde bladen begonnen uitgebreid aandacht aan het nieuws uit de Ronde te besteden. Hetzelfde gold voor de radio. Vanaf 1930 werden er dagelijks drie uitzendingen aan het wedstrijdverloop gewijd: om twaalf uur een sfeerbeeld, ’s middags de finishreportage en ’s avonds een nabeschouwing. Ook het filmjournaal in de bioscopen begon geregeld beelden uit de Ronde uit te zenden.

De Tour werd zozeer een mediagebeurtenis dat sommige vooraanstaande journalisten gelegenheid kregen om directe invloed op het wedstrijdverloop uit te oefenen. Desgrange benoemde een aantal van hen namelijk als ploegleider. Zo kregen Karel Van Wijnendaele van Sportwereld en Joris van den Bergh de Belgische en de Nederlandse ploegen onder hun hoede. En zij hielden zich zeker niet discreet op de achtergrond. Van Wijnendaele nam in de Tour van 1937 na een persoorlog tussen de Franse en Belgische bladen waar hij actief aan had bijgedragen, zijn hele ploeg, inclusief de geletruidrager Sylvère Maes, uit de strijd.

De belangrijkste journalistieke verworvenheid van deze jaren was dat de verslaggevers, inclusief Desgrange zelf, begonnen te beseffen dat de helden van de Tour niet door het wedstrijdverloop gecreëerd worden, maar door de manier waarop dat beschreven wordt. De renner die daarvan het meest profiteerde, was Charles Pélissier.

Charles was de broer van Francis, ‘de tovenaar’, specialist van Bordeaux-Parijs en van Henri, de enige Franse Tourwinnaar uit de jaren twintig. Zijn capaciteiten als renner waren veel minder groot dan die van zijn broers, al beschikte hij over een uitstekende eindsprint. Maar zijn grootste troef was zijn uiterlijk, waaraan hij zoveel zorg besteedde dat hij de bijnaam ‘Beau Brummel’ kreeg, naar de beroemde dandy. Hij zag eruit als een matiné-idool en kreeg elke Tour tientallen huwelijksaanzoeken die hij door zijn vrouw liet beantwoorden. Zijn broers hadden indertijd nieuwe trainingsmethoden geïntroduceerd en ook Charles leverde een bijdrage aan de ontwikkeling van de wielersport: hij was de eerste renner die witte sokjes ging dragen omdat deze zo mooi bij zijn gebruinde benen kleurden.

Desgrange, die Charles Pélissier al eens de Voltaire en de Euripides van de wielersport had genoemd, kon nog maar één superlatief bedenken om Pélissiers lijden adequaat te beschrijven: hij vergeleek hem met Christus

Nog voor de Tour van start was gegaan, was Charles de lieveling van de journalisten en toen hij in de eerste etappe de Italiaanse campionissimo Binda in de sprint versloeg en de gele trui veroverde, kende hun extase geen grenzen. In de voorafgaande jaren had Desgrange extreme maatregelen getroffen om massasprints onmogelijk te maken, maar nu Pélissier eraan meedeed en ze bovendien vaak won, kregen zij in de pers meer aandacht dan de duels op de Galibier of de Tourmalet. Leducq arriveerde met de gele trui in Parijs, maar Pélissier was de werkelijke winnaar. Want hoewel hi niet verder was gekomen dan de negende plaats, kreeg hij voor de wedstrijden die na de Tour werden gehouden, en die voor beiden verreweg de grootste bron van inkomsten vormden, tweemaal zoveel startgeld als Leducq.

Pélissier besefte heel goed dat hij als renner nooit de absolute top kon halen. Hij besteedde zijn energie daarom vooral aan het verzorgen van zijn eigen imago, een kunst waarin hij zijn collega’s verre overtrof. Zijn finest hour kwam in 1931 toen zijn kopman Magne in de Alpen door een diepe inzinking achterop was geraakt. Met de bewonderende blikken van de verzamelde pers op zich gericht, leverde hij een perfect meesterstuk af. Hij zette zich aan kop en maakte met Magne aan zijn wiel in zestig kilometer bijna vier minuten goed. Hij stond zelfs niet toe dat zijn ploegmakker van tijd tot tijd de kop van hem overnam. Hij reed zich zo volkomen leeg dat hij na de finish in elkaar zakte. Desgrange, die Charles Pélissier al eens de Voltaire en de Euripides van de wielersport had genoemd, kon nog maar één superlatief bedenken om Pélissiers lijden adequaat te beschrijven: hij vergeleek hem met Christus. De rest van zijn carrière liet Pélissier zich vooral op de piste bewonderen, waar welgezinde baandirecteuren hem aan de overwinningen hielpen die hij op eigen kracht niet meer kon behalen. En ook nadat hij zijn loopbaan had beëindigd, slaagde hij er nog vele jaren lang in om zijn naam voor veel geld te exploiteren.

Heroïek

Toen Desgrange zijn landenformule lanceerde, schreef hij dat de koers ‘individueel’ zou zijn, maar dat een ‘zekere teamspirit getolereerd zou worden’. De Franse ploeg maakte er uitgebreid en systematisch misbruik van en het publiek vond het prachtig. De leden van de Alcyonploeg die in 1929 de zieke Maurice Dewaele door de Alpen hadden geholpen, werden beschouwd als huurlingen die de belangen van een commerciële onderneming dienden. Maar de leden van de Franse ploeg werden geacht voor hun vaderland te rijden. Als zij zich voor hun kopman opofferden, was dat uit ‘vriendschap’ of ‘patriottisme’. In de pers werden zij onveranderlijk als een ‘vriendenploeg’ beschouwd en er zijn nauwelijks foto’s uit die tijd te vinden waarop zij niet met armen over elkaars schouders rijden. Pas veel later heeft André Leducq onthuld dat hij Charles Pélissier, met wie hij tijdens baanwedstrijden een vast koppel vormde, eigenlijk helemaal niet mocht en dat hun samenwerking uitsluitend uit zakelijke overwegingen voortkwam.

Maar zolang de Tour zijn nieuwe populariteit aan de mystiek van de équipe nationale te danken had, was Desgrange volledig bereid om daaraan bij te dragen. Om het ploegverband nog verder te versterken, deed hij in 1934 zelfs helemaal afstand van zijn idee dat een koers individueel hoorde te zijn. Vanaf dat jaar mochten ploeggenoten elkaar bij pech zelfs van materiaal voorzien. Nu alle renners officieel op dezelfde fiets reden, was de noodzaak om de kwaliteiten van de verschillende merken aan te tonen, toch vervallen.

Na 1939 werd de Tour vanwege de oorlog voor acht jaar onderbroken. Maar na de bevrijding was het enthousiasme voor de schepping van Desgrange, die inmiddels zelf was overleden, groter dan ooit

Door deze wijzigingen in het reglement zou een nieuwe vorm van heroïek geïntroduceerd worden: die van de zelfopoffering. De beroemdste vertegenwoordiger hiervan werd de twintigjarige René Vietto, die dat jaar in de Tour debuteerde. Vietto kwam uit Cannes en was al twee jaar lang onverslaanbaar in de vele klimkoersen die aan de Côte d’Azur gehouden werden. Hij won drie van de vijf Alpenetappes en stond met grote voorsprong eerste in het bergklassement. Maar veel meer dan klimmen kon hij nog niet, met gevolg dat hij aan de voet van de Pyreneeën ruim vijfendertig minuten achterstand had op de leider in het algemeen klassement, zijn ploeggenoot Antonin Magne. In de afdaling van de laatste col in de eerste Pyreneeën-etappe, toen beiden deel uitmaakten van de kopgroep, maakte Magne een val en brak zijn voorwiel. Vietto bood hem zijn eigen wiel aan, maar omdat dit niet paste nam Magne het wiel van Speicher die eveneens gestopt was. Speicher, de winnaar van de tour van 1933 en op dat moment wereldkampioen, was een van de beste dalers van het peloton en omdat hij Magne daarom meer van dienst kon zijn dan Vietto, nam hij het wiel van Vietto. Deze moest op de materiaalwagen wachten en verloor vier minuten. De volgende dag kreeg Magne opnieuw pech. Hij brak zijn ketting. Vietto gaf hem zijn fiets, en verloor op die manier nogmaals vier minuten.

Op zichzelf was het een incident dat tijdens een Tour honderden malen voorkomt en Henri Desgrange maakte er in L’Auto nauwelijks melding van. Maar terwijl Vietto in de eerste Pyreneeën-etappe op de materiaalwagen wachtte, was er een foto van hem gemaakt die zijn leven zou veranderen. Het beeld toonde een snikkende Vietto (hij was een beroemde huilebalk), zittend op een muurtje, met naast hem een fiets zonder voorwiel. Het is een van de beroemdste documenten uit de iconografie van de Tour. Op de meeste afdrukken zijn de toeschouwers aan de rechterkant zorgvuldig weggeknipt om de indruk van verlatenheid nog te versterken. Een journalist van L’Auto liet zich door de foto inspireren tot een aangrijpend artikel over hoe de jonge Vietto zich moreel gedwongen had gevoeld om zijn eigen kansen op te offeren aan die van de oude Magne. Dat hij zijn wiel niet aan Magne maar aan Speicher had afgestaan, was een detail dat het verhaal veel te ingewikkeld maakte en daarom maar werd weggelaten.

Het artikel sloeg zo aan dat vrijwel elke krant in Frankrijk het overnam. De meeste journalisten voegden er aan toe dat Vietto de Tour anders waarschijnlijk, nee, zeker zelf zou hebben gewonnen. Deze voorstelling van zaken was zo fraai dat zij algemeen ingang vond. Tijdens de huldiging na afloop van de Tour werd Vietto dan ook veel harder toegejuicht dan de winnaar Magne. Deze mocht niet eens alleen zijn ereronde rijden; de toeschouwers rustten niet voordat Vietto zich bij hem had gevoegd. Spandoeken werden ontplooid met de tekst ‘Leve Vietto, de morele winnaar van de Tour’. Zoals Henri Desgrange in zijn nabeschouwing had geschreven, was dit onzin. Vietto’s diensten aan zijn kopman hadden hem nog geen negen minuten gekost, terwijl zijn achterstand in het eindklassement bijna een vol uur bedroeg. Maar de journalist Georges Briquet schreef het meteen na afloop van de Tour: ‘Een legende is geboren en niemand zal het wagen haar aan te tasten. Ze is zo ontroerend.’ En Briquet had gelijk. Tot het eind van zijn carrière, vijftien jaar later, heeft Vietto op deze legende kunnen teren. Hij heeft nooit meer een belangrijke wedstrijd gewonnen, maar kreeg desondanks de bijnaam ‘koning René’. Elke nederlaag die hij in de Tour leed – en dat waren er vele – was voor hem een nieuwe overwinning omdat zijn ‘offer’ uit 1934 er nog schrijnender, nog aangrijpender door werd. In het wielermilieu zelf had bijna iedereen een hekel aan hem, de mecaniciens en de soigneurs omdat zij meestal de schuld van zijn nederlagen kregen, zijn collega’s en de journalisten omdat zij zich stoorden aan de nukkige vedette-allures die hij zich placht aan te meten, zonder dat hij de overwinningen behaalde die deze houding zouden kunnen rechtvaardigen. Maar bij het publiek bleef hij immens populair. Elke poging tot debunking leed schipbreuk. De journalist Gaston Bénac ontdekte bijvoorbeeld dat Vietto voordat hij beroepsrenner werd, niet in het Hotel Majestic in Cannes had gewerkt, zoals hij altijd had volgehouden, maar op een prozaïsch telegraafkantoor. Maar Bénacs onthullingen hadden geen enkel effect: zelfs in serieuze naslagwerken wordt nog steeds Vietto’s eigen versie vermeld.

Zakkammetje

Na 1939 werd de Tour vanwege de oorlog voor acht jaar onderbroken. Maar na de bevrijding was het enthousiasme voor de schepping van Desgrange, die inmiddels zelf was overleden, groter dan ooit. De tien jaar na 1945 was zelfs een gouden tijd voor de Ronde. De radio, het filmjournaal en in de jaren vijftig de televisie droegen veel aan de populariteit van de Tour bij, maar toonden nog zo weinig van het wedstrijdverloop dat de schrijvende pers alle gelegenheid had om de gebeurtenissen op geheel eigen wijze te interpreteren. Zij concentreerden hun aandacht voornamelijk op een klein groepje renners dat mede dankzij de perfectionering van het knechtensysteem de meeste belangrijke wedstrijden voor zich opeiste. De namen van deze monstres sacrés werden gewoonlijk voorzien van de meest schilderachtige epitheta, die op zichzelf al voldoende waren om de dragers ervan een mythische status te geven. Zo waren er ‘de fietsende monnik’, de campionissimo, de ‘leeuw van Vlaanderen’, de ‘koning van de Pyreneeën’, de pédaleur de charme en de ‘adelaar van Adliswil’. Er waren zoveel authentieke kampioenen dat het geheel niet nodig was om pseudovedetten te creëren. Zelfs de Beau Brummel van de nieuwe generatie, Hugo Koblet, die nooit zonder zakkammetje reed – een idee waar zelfs Charles Pélissier nooit op was gekomen – was nog altijd in staat om de Tour de France en de Giro d’Italia te winnen.

Tour de France 1962, de finish van de tweede etappe van Spa-Herentals.

In het centrum van de belangstelling stond de tweestrijd tussen de Italianen Fausto Coppi en Gino Bartali. Al in 1942 probeerden de Italiaanse kranten hun lezers te overtuigen van de meedogenloze rivaliteit die tussen beide kampioenen zou bestaan. In werkelijkheid konden ze het in die tijd nog uitstekend met elkaar vinden, maar het was onvermijdelijk dat hun goede verhouding door de voortdurende perscampagnes en de verwachtingen van het publiek ten slotte zou worden aangetast. In 1946 begon het ‘echte’ conflict.

Dit nam al snel dimensies aan die de grenzen van de wielersport en haar supporters ver overschreden. De schrijver Curzio Malaparte meende dat geen Italiaan eraan kon ontkomen om partij te kiezen; volgens hem werd het land door de strijd tussen Coppi en Bartali in tweeën gedeeld. Zoiets is natuurlijk alleen mogelijk wanneer er sprake is van een rivaliteit die aan veel fundamenteler zaken raakt dan sportieve prestaties. Het conflict tussen de beide kampioenen nam klassieke afmetingen aan omdat zij de tegenstellingen incarneerden die Italië in de jaren na de oorlog beheersten. Bartali, de christen-democraat, stond voor het traditionele Italië en het katholicisme; Coppi incarneerde het modernisme, het rationalisme en het socialisme.

Het was een beeldvorming die maar gedeeltelijk met de werkelijkheid overeenkwam. Coppi is nooit lid van een linkse partij geweest en beschouwde zich zelf als een goede katholiek. En ook Bartali’s houding tegenover de kerk was niet zo simpel als het leek. Hij was inderdaad gelovig, maar volgens mensen die hem goed gekend hebben, bespeelde hij zijn eigen vroomheid met de handigheid van een virtuoos. Ongetwijfeld was het uit volle overtuiging dat hij zijn overwinnaarsboeket aan de Heilige Maagd van Lourdes schonk maar hij zorgde wel dat er voldoende journalisten waren om het hem te zien doen. Door dergelijke gestes en devote uitspraken wist hij het geloof op zo’n manier te monopoliseren, dat Coppi geen mis kon bezoeken zonder de schijn van hypocrisie op zich te laden.

In 1946 en 1947 kon Bartali nog op voet van gelijkheid met Coppi concurreren. Ondanks zijn vierendertig jaar wist hij zijn rivaal in 1948 zelfs door een van de sensationeelste Tour de France-overwinningen uit de geschiedenis te overtroeven. Aan de voet van de Alpen had hij meer dan eenentwintig minuten achterstand op de geletruidrager Louison Bobet, die hem die dag een verpletterende nederlaag had toegebracht. Le Parisien Libéré schreef zelfs dat hij zijn laatste bladzijde als kampioen geschreven had. Maar Bartali won de volgende drie grote Alpenetappes met overmacht en toen de bergen voorbij waren had hij een voorsprong van drieëndertig minuten op nummer twee. En alsof dat nog niet genoeg was, werd de mythe de wereld in gestuurd dat Bartali door zijn sensationele overwinning zijn land voor een burgeroorlog had behoed. Op de dag van zijn nederlaag tegen Bobet was de secretaris van de Italiaanse communistische partij, Palmiro Togliatti, bij een aanslag zwaar gewond geraakt. Premier de Gasperi, zo luidt het verhaal, meende dat een burgeroorlog onafwendbaar was en zag nog maar één uitweg. Alleen een overwinning van Bartali in de Tour zou de gemoederen nog tot bedaren kunnen brengen. Hij vroeg een ijlgesprek met de kampioen aan en legde hem de situatie uit. Bartali was zich bewust van de missie die hem was opgedragen. Hij verpletterde zijn concurrenten, en redde het land. ‘De zon gaat onder, maar Bartali niet,’ kalkten zijn supporters op muren en wegen.

Hoe kon Coppi vanaf dat moment nog met zo’n man concurreren? Hij was vijf jaar jonger dan Bartali en als hij zijn rivaal versloeg gold dat nauwelijks als een verdienste, terwijl Bartali’s overwinningen zijn aanhangers in extase brachten. Toen hij in 1953 de Ronde van Emilia tijdens een krantenstaking won, besloten de drukkers in de bartalistische bolwerken hun acties voor één dag op te schorten, zodat het nieuws over de overwinning van hun idool op alle voorpagina’s kon staan.

Bartali was zo populair dat hij niets hoefde te doen om zijn aanhangers te behagen. Hij trok altijd een zuur gezicht, mopperde voortdurend en duwde supporters die wat al te dicht in zijn buurt kwamen meestal hardhandig opzij. Maar liefde hoeft niet beantwoord te worden om te bestaan. Coppi werd bewonderd, maar Bartali geadoreerd.

Geen wonder dat Coppi zich geen moment gerust voelde als hij een wedstrijd moest rijden waarin Bartali ook aan de start verscheen. Zo slaagde hij er in de jaren dat hij Bartali als ploeggenoot moest dulden, maar niet in om wereldkampioen te worden. Pas in 1953 kwam de weg voor hem vrij: Bartali werd tot zijn grote woede niet geselecteerd. Hij probeerde zijn afwezigheid nog te compenseren door langs het circuit borden te laten aanbrengen waarop met grote letters reclame voor Bartalifietsen en Bartaliwijn werd gemaakt. Maar tevergeefs. Coppi kwam met vijf minuten voorsprong door de finish.

Coppi stierf in 1960, maar Bartali is nog steeds nadrukkelijk aanwezig. In de Ronde van Italië van dit jaar was hij in elke etappeplaats present en werd luider toegejuicht dan de huidige Italiaanse pseudovedetten. Hij haalde zelfs nog alle kranten met zijn uitspraak dat Laurent Fignon ‘een meid met lang haar’ was die niet verdiende om de Giro te winnen.

Crisis

Ondanks de populariteit van de wielersport raakten de rijwielfirma’s halverwege de jaren vijftig in een diepe crisis. Door de opkomst van de bromfiets liep de vraag naar fietsen scherp terug. In de jaren 1949 tot 1953 daalden de verkoopcijfers in Frankrijk met meer dan vijftig procent. Vele fabrieken gingen failliet en evenals in het begin van de jaren dertig waren nog maar weinig firma’s bereid om nog een wielerploeg te financieren. Het was de Italiaanse renner Fiorenzo Magni, een man die ook na afloop van zijn carrière over grote commerciële talenten bleek te beschikken, die een oplossing voor deze benarde situatie vond. Eind 1953 begon hij besprekingen met een aantal firma’s die tot dan toe nog geen connecties met de wielersport hadden onderhouden en in het begin van 1954 presenteerde hij een ploeg met renners die in plaats van de naam van een fietsmerk het woord ‘Nivea’ op hun trui hadden staan. Gino Bartali volgde Magni’s voorbeeld en sloot een overeenkomst met de regenjassenproducent Brooklyn.

De Internationale Wielerunie protesteerde en de Franse bond verbood renners die in dienst waren van een ‘extrasportieve firma’, zoals de nieuwe sponsors genoemd werden, zelfs om in Franse wedstrijden uit te komen. Vandaar dat er in 1954 geen Italiaanse ploeg aan de Tour meedeed. Maar de economische situatie dwong de officials snel een ander standpunt in te nemen. Aan het eind van 1954 stonden verscheidene goede Franse coureurs op straat. Zelfs iemand als Jean-Baptiste Dotto, vierde in de Tour en winnaar van de klimkoers op de Mont-Faron, slaagde er niet in om een sponsor te vinden. De populaire Raphael Géminiani, bijgenaamd ‘het grote geweer’, besloot de impasse te doorbreken. Hij sloot een overeenkomst met de aperitieffirma Saint-Raphaël en in het voorjaar van 1955 presenteerde hij de ploeg ‘Saint-Raphaël Géminiani’, een naam die hem veel genoegen moet hebben verschaft. Om haar gezicht te redden, gaf de Franse wielerbond Géminiani een berisping, maar legde hem verder niets in de weg. Binnen een paar jaar reed verreweg het grootste deel van de beroepsrenners voor een extrasportief merk, vaak met een fietsenfabriek als co-sponsor.

Niemand zou ooit kunnen geloven dat Fiorenzo Magni de Giro won omdat hij zich met Niveacrème insmeerde, dat Gastone Nencini bergkoning werd omdat hij zijn tanden met Chlorodontpasta poetste of dat Charley Gaul de gele trui veroverde omdat hij koffie dronk die met een Faemamachine was gezet

Deze revolutie kon zich zo snel voltrekken omdat zij aansloot bij de andere belangrijke nieuwe ontwikkeling in het profwielrennen: de komst van de televisie. De eerste reportages van wielerwedstrijden, in 1952, waren nog tamelijk primitief (het systeem van een rijdende camera die via een helikopter rechtstreeks met de studio verbonden was, werd pas in 1960 ontwikkeld), maar de beelden waren al scherp genoeg om de merknamen op de truien van renners duidelijk leesbaar te maken. En meer verlangden de nieuwe sponsors niet.

Het is de Nederlandse pers nog steeds gebruikelijk om het succes van een wielerploeg aan het aantal overwinningen af te meten. Maar voor een extrasportieve sponsor zijn overwinningen hoogstens een middel om publiciteit te verkrijgen en geen doel op zichzelf. Renners die voor rijwielmerken reden, moesten door hun prestaties de kwaliteit demonstreren van het materiaal dat zij gebruikten. In het geval van een extrasportieve firma is er van enig verband tussen prestatie en product zelden sprake. De sponsor van de groene trui in de Tour, Vabé, liet de sprinter André Darrigade weliswaar verklaren dat hij zijn overwinningen dankte aan de voortreffelijke nachtrust die hij dankzij de matrassen van deze firma genoot, maar dat was een uitzondering. Niemand zou ooit kunnen geloven dat Fiorenzo Magni de Giro won omdat hij zich met Niveacrème insmeerde, dat Gastone Nencini bergkoning werd omdat hij zijn tanden met Chlorodontpasta poetste of dat Charley Gaul de gele trui veroverde omdat hij koffie dronk die met een Faemamachine was gezet. Wat de extrasportieve sponsors van hun renners verlangden, was publiciteit. Dit kon gebeuren door het winnen van wedstrijden, maar dat was zeker niet de enige manier. Een spectaculaire nederlaag, fraai in beeld gebracht, was veel waardevoller dan een onopvallende overwinning. De fietsenfabriek Peugeot had uit publicitair oogpunt niets aan Christophes dramatische breuk van zijn voorvork; voor een extrasportief merk zou het een geschenk uit de hemel geweest zijn.

Renners die voor een rijwielmerk reden, waren waardevoller naarmate zij meer wonnen. De vertegenwoordigers van extrasportieve merken konden ook via andere kwaliteiten aan de top komen. Zij fungeerden als public relations officers. Maar daar waren kwaliteiten voor nodig waarover de meeste renners niet beschikten. Als een renner in de jaren dertig of veertig tijdens een interview niets wist uit te brengen, was dat absoluut onbelangrijk. Antonin Magne zei nooit iets, maar zijn bijnaam ‘de zwijger’ verleende zijn imago juist een extra dimensie. Maar als een renner in het televisietijdperk geen verhaal voor de microfoon kon vertellen, kwam hij na afloop van de etappe, het moment waarop zijn merknaam het duidelijkst leesbaar was, niet of nauwelijks in beeld. Renners als Gerrie Knetemann, die na zes uur koersen nog even welsprekend was als daarvoor, of Gerben Karstens, die er altijd in slaagde om in elk vraaggesprek minstens drie maal de naam van zijn sponsor te noemen, waren voor hun firma’s goud waard.

In de jaren vijftig waren dergelijke renners moeilijker te vinden dan nu. Voor het merendeel kwamen zij uit een armoedig agrarisch milieu en misten de opleiding om als pr-vertegenwoordigers voor hun firma op te treden. Wim van Est sprak bij voorbeeld voor de microfoon uitsluitend in een dialect dat voor iemand die niet in Sint Willebrord geboren was, onmogelijk viel te verstaan. Maar de sponsordirecties berustten niet in deze situatie. Fred De Bruyne vertelt bijvoorbeeld hoe de Belgische renners die in 1957 door de vermouthfabrikant Carpano aangeworven waren, niet alleen lessen in Italiaans, maar ook in omgangsvormen kregen.

Poupou

Naarmate de televisie een grotere rol ging spelen waren de sponsors bereid om steeds grotere sommen in hun wielerploegen te steken. Zij voelden er daarom steeds minder voor om hun renners deel te laten nemen aan de Tour de France, omdat deze nog steeds door landenploegen werd verreden. Het gevolg was dat de Giro d’Italia tussen 1957 en 1961 op een sterker rennersveld kon bogen dan de Tour en diens positie als leidende etappewedstrijd dreigde over te nemen. De wereldkampioen van 1960 en 1961, Rik Van Looy, nam in die jaren bijvoorbeeld drie maal aan de Giro deel, maar liet zich in de Tour niet zien.

Op zoek naar een rivaal die Anquetil op gelijk niveau partij kon geven, lanceerde de pers Raymond Poulidor

In 1962 – het jaar dat de Franse televisie aankondigde voor het eerst dagelijks rechtstreeks uitzendingen te gaan verzorgen – werd de pressie van de merken zo groot dat Tour-directeur Jacques Goddet zich in het onvermijdelijke moesten schikken: vanaf dat moment zou zijn Ronde opnieuw door merkenploegen verreden worden.

Goddet nam zijn besluit niet uit volle overtuiging. Evenals Desgrange was hij in principe een voorstander van de landenformule omdat deze meestal tot een levendiger koersverloop leidde. Voor L’Auto was dat een economische noodzaak geweest omdat alleen op die manier voldoende kranten verkocht werden. Maar de kosten van de Tour konden in de jaren zestig allang niet meer gedekt worden uit de verhoogde oplaag van de organiserende bladen (inmiddels waren dat L’Equipe en Le Parisien Libéré). Financiering van het enorme spektakel was alleen nog maar mogelijk door de bijdragen van het bedrijfsleven dat aanzienlijke sommen neerlegde voor een plaats in de reclamekaravaan die het peloton voorafgaat of voor de vergunning om de sponsoring te mogen verzorgen van een van de vele klassementen die de televisiebeelden na afloop van een etappe zo vervelend maken.

De merkenformule was zeker niet naar de zin van het publiek. In Nederland werden de door de Franse televisies aangeboden finishreportages geweigerd; men besloot zelfs om de radioreportages die aan de Tour gewijd waren te staken. Ook in Frankrijk daalde de Tour aanvankelijk in populariteit. Maar dat was mede het gevolg van het wedstrijdverloop in die dagen. In het begin van de jaren zestig werd de Tour namelijk beheerst door Anquetil, een renner die zich aanzienlijk minder leende voor mythevorming dan Coppi, Bartali of Bobet. Anquetil was een fenomenale renner, maar zijn overwinningen misten dramatiek. Hij leed niet aan spectaculaire inzinkingen, ondernam geen lange solovluchten, maakte geen onverwachte comebacks. Zijn overwinningen hadden alle hetzelfde patroon. Hij was geen groot klimmer, maar het kleine verlies dat hij in sommige bergetappes op de specialisten leed, maakte hij in de tijdritten meer dan goed. Zo won hij van 1961 tot 1964 met dodelijke regelmaat vier Tours achter elkaar.

Werkelijk bedreigd werd hij in die jaren niet. Rik Van Looy, de man waarop de organisatoren hun hoop gevestigd hadden, bleek als Tourrenner bij lange na niet tegen Anquetil opgewassen. In 1962 en ‘63 had hij alleen iets te duchten van de bescheiden Jef Planckaert en de oude bergkoning Federico Bahamontez, ‘de adelaar van Toledo’, nog steeds een groot renner, maar inmiddels dichter bij de vijftig dan bij de twintig.

Links: Jacques Anquetil, winnaar in 1964, met Raymond 'Poupou' Poulidor (tweede). Rechts: Eddy Merckx met knecht Joseph Bruyere, die de negentiende etappe in 1972 mocht winnen. — Links: Jacques Anquetil, winnaar in 1964, met Raymond ‘Poupou’ Poulidor (tweede). Rechts: Eddy Merckx met knecht Joseph Bruyere, die de negentiende etappe in 1972 mocht winnen.

Op zoek naar een rivaal die Anquetil op gelijk niveau partij kon geven, lanceerde de pers Raymond Poulidor. Deze had in 1961 met een memorabele overwinning in Milaan-San Remo zijn kwaliteiten bewezen. In de Tour van 1962, waarin hij debuteerde, toonde hij bovendien dat hij in staat was om een succesvolle solorit in een bergetappe te ondernemen, iets wat Anquetil nooit gelukt is. De journalisten waren dolgelukkig. Zij riepen ‘Poupou’ meteen uit tot een nieuwe Bartali en schreven hem alle eigenschappen toe die de rekenaar Anquetil volgens hen miste: durf, strijdlust en generositeit.

Evenals de tweestrijd Coppi-Bartali kreeg het conflict Anquetil-Poulidor een dimensie die het boven de grenzen van de wielersport uittilde. Anquetil gold wegens het koele rationalisme dat hem werd toegeschreven als de incarnatie van het moderne Frankrijk; Poulidor vertegenwoordigde het warme traditionalisme van ‘la France profonde’. Maar terwijl Coppi en Bartali jarenlang gelijkwaardige tegenstanders waren, was Poulidor een veel minder groot renner dan Anquetil en is hij zelfs er nooit in geslaagd zijn rivaal in een belangrijke wedstrijd te verslaan. Dat belette journalisten niet om beide renners op hetzelfde niveau te plaatsen. Met Poulidors voortdurende nederlagen wisten zij wel raad: deze werden aan ‘pech’ of liever gezegd aan het noodlot toegeschreven.

Slijtage

Maar zo simpel lagen de zaken niet. Als Anquetil inderdaad minder vaak pech heeft gehad dan zijn rivaal, is dat zijn eigen verdienste. Renners rijden vele duizenden kilometers per jaar en als de een veel vaker valt of lek rijdt, kan dat geen toeval zijn. Het is oude waarheid in de wielerwereld dat een renner die goed rijdt zelden pech krijgt. Zijn concentratievermogen is beter, hij rijdt soepeler en vergt daardoor minder van zijn materiaal. Fausto Coppi heeft bijna alles gebroken wat een renner breken kan, maar al zijn ongelukken dateren van na zijn dertigste, toen het fietsen ook hem meer moeite moet hebben gekost. Voor die tijd had hij de reputatie immuun te zijn voor mankementen en valpartijen. Zo is ook Roger De Vlaeminck, ‘meneer Parijs-Roubaix’, in de ‘hel van het noorden’ jarenlang voor valpartijen en lekke banden gespaard gebleven. Aan deze periode van voortdurend ‘geluk’ kwam pas een einde toen hij zijn soepele pedaaltred over de kasseien begon te verliezen.

Maar dergelijke overwegingen deden geen afbreuk aan het imago van Poulidor. In de Tour van 1964 bleef hij weliswaar vijfenvijftig seconden bij Anquetil achter, maar werd tegelijkertijd verreweg de populairste renner van Frankrijk. Dit tot grote woede van Anquetil die nooit heeft kunnen verkroppen dat zijn vijf Tour de France-overwinningen voor het publiek kennelijk minder gewicht in de schaal legden dan de tweede plaatsen en lekke banden van zijn rivaal.

Anquetil begreep dat hij de geest van Poulidor niet door een reeks nieuwe overwinningen kon uitdrijven. De enige manier waarop hij zijn onsympathieke reputatie als rekenaar kwijt kon raken, was door gratuite inspanningen. Daarom vloog Anquetil in 1965 meteen na zijn overwinning in de belangrijke achtdaagse Franse etappewedstrijd de Dauphiné Libéré naar Bordeaux, sliep er een uur, en stond om halftwee ’s nachts aan de start van de 557 kilometer lange monsterrit Bordeaux-Parijs. Vijftien uur later bereikte hij de finish, opnieuw als winnaar. Eindelijk had hij de journalisten het verhaal gegeven waarop zij zo lang gewacht hadden. De populariteit van Anquetil, ‘de kampioen van het onmogelijke’ steeg inderdaad. Maar lang niet zoveel als die van Poulidor die voor de tweede achtereenvolgende maal met klein verschil in de Tour werd geklopt en daarmee een nieuwe legende vestigde: die van ‘de eeuwige tweede’.

Geen wonder dat Anquetil neurotische trekken ten opzichte van zijn rivaal begon te ontwikkelen. In de Giro van 1966 merkte een bescheiden Italiaanse debutant tot zijn stomme verbazing dat hij permanent door een van Anquetils knechten geschaduwd werd. De reden? Zijn naam was Polidori. Niet helemaal hetzelfde als Poulidor, maar blijkbaar besloot Anquetil toch maar geen risico te nemen.

Anquetil was zeker niet de enige die zich stoorde aan de manier waarop Poulidor door de pers werd opgehemeld. Want de lievelingen van de media behoren zelden tot de populairste renners van het peloton. Dit gold voor Charles Pélissier, voor Vietto, voor Knetemann, en ook voor Poulidor. Anquetil had een voortreffelijke reputatie onder de renners. Hij gold als iemand die altijd bereid was om zijn deel van het werk te doen en bewezen diensten te belonen. Poulidor stond daarentegen bekend als een vrek, een man die altijd van het zweet van anderen probeerde te profiteren en die bovendien bij het minste geringste naar de pers liep om zich te beklagen. In Parijs-Nice 1966 besloten de renners om hem eens een lesje te leren. Aan het begin van de laatste etappe had Poulidor een halve minuut voorsprong op Anquetil. Maar vrijwel het gehele peloton, inclusief een deel van zijn eigen ploeg, keerde zich tegen hem, zodat Anquetil kon ontsnappen en winnen.

Poulidors reputatie onder de renners kostte hem dat jaar ook de Tour de France. Voor het eerst bleek Poulidor namelijk sterker te zijn dan Anquetil, die na dertien seizoenen als professional sporen van slijtage begon te vertonen. Maar hij had nog gezag genoeg om via een uitgebreide combine waaraan verscheidene ploegen deelnamen zijn eigen ploeggenoot Aimar naar voren te schuiven en Poulidor van de overwinning af te houden.

Natuurlijk waren vele journalisten op de hoogte van de werkelijke verhoudingen, maar zij vonden de legende-Poulidor, net als de legende-Vietto te mooi om te worden aangetast. De enigen die geprobeerd hebben om de mythe van Poulidor door te prikken waren Roger Bastide en Jean-Louis Levreault. Maar hun pogingen leverden hun krant zoveel boze brieven op dat zij door hun hoofddirecteur gedwongen werden een andere toon aan te slaan. Er is in Frankrijk nog geen standbeeld voor Poulidor opgericht, zoals voor de tennissers Borotra en Lacoste, maar er zijn al wel een aantal straten naar hem genoemd. Zijn naam is in de Franse taal zelfs een begrip geworden. Wanneer iemand ‘een Poulidor’ wordt genoemd, weet iedereen wat daarmee wordt bedoeld.

Tv-tijdperk

De tweestrijd tussen Anquetil en Poulidor is het laatste conflict tussen twee Tourrenners geweest met een dimensie die het boven een zuiver sportieve rivaliteit uittilde. Toch had de concurrentie tussen Hinault en Fignon het in zich om tot een tweede versie uit te groeien. Fignon, de Parijse ‘intellectueel’ (hij draagt een bril en heeft enige tijd gestudeerd) met lang haar en een voorkeur voor disco’s versus de boer en de provinciaal Hinault. Het lag zeker niet aan de persoonlijkheden van beide renners: zoals het geval Anquetil-Poulidor aantoont, hoeft het publieke beeld daarvan niet met de werkelijkheid overeen te komen. Bovendien bevatte de wijze waarop Hinault zich over zijn rivaal placht uit te laten (‘dat Parijse pikkie’) alle elementen om tot een langlopende vete uit te groeien. Maar het is er niet van gekomen, niet omdat de carrières van beide renners maar gedeeltelijk parallel liepen, maar vooral omdat de strijd zich niet meer in de pers, maar op de televisie afspeelde. En televisiebeelden lenen zich veel minder voor de mythevorming die voor een dergelijk conflict noodzakelijk is dan kranteartikelen. De apotheose van de tweestrijd tussen Anquetil en Poulidor was weliswaar het legendarische televisieverslag van hun mano a mano op de hellingen van de Puy-de-Dôme in de Tour van 1964, maar dit ontleende zijn dramatiek in belangrijke mate aan de perscampagnes die eraan voorafgegaan waren. Wanneer deze er niet geweest waren, zouden de beelden zeker niet spannender geweest zijn dan die van de duels tussen Roche en Delgado in de Tour van 1987, toen de overwinning eveneens een kwestie van seconden was.

Zelfs de mate waarin Merckx zijn tegenstanders overheerste, deed indirect afbreuk aan zijn imago

De invloed van de televisie heeft de wielersport grotendeels van haar mythische dimensies ontdaan. De hiaten waarop journalisten hun fantasieën konden bouwen, zijn veel kleiner geworden. Daarom kunnen renners in deze tijd nooit meer tot de heroïsche proporties van de kampioenen uit het verleden uitgroeien. Zo heeft Eddy Merckx tweemaal zoveel belangrijke wedstrijden gewonnen als Fausto Coppi. Toch is lang niet iedereen ervan overtuigd dat hij een groter renner is geweest dan de campionissimo. Het voornaamste argument voor die bewering is dat Coppi’s tegenstanders van een hoger niveau waren dan die van Merckx. Maar het enige criterium om de rivalen van Coppi en Merckx met elkaar te vergelijken, is hun reputatie. En wat dat betreft zijn de door de pers bewierookte wielerhelden uit de jaren veertig en vijftig duidelijk in het voordeel. Renners als Pingeon, Zoetemelk of Van Impe konden onmogelijk als gelijkwaardige tegenstanders van Merckx worden voorgesteld, omdat de televisie te duidelijk toonde hoe machteloos zij in feite waren. En het is zeker geen toeval dat de renners die geprobeerd hebben Merckx met gelijke wapens te verslaan – Ocana, Thévénet, Guimard, Fuente – zich geen van allen lang aan de top hebben kunnen handhaven.

De andere reden waarom de prestaties van Merckx vaak niet de erkenning hebben gekregen die ze verdienden, is dat ze niet geheel in het televisietijdperk pasten. Coppi’s reputatie berustte in de eerste plaats op zijn lange soloritten waarin hij zijn concurrenten op steeds grotere achterstand zette. Het waren deze overwinningen die de journalisten tot de meest epische beschrijvingen verleidden. Toen de schrijver Dino Buzzati als speciale verslaggever voor de Corriere della Sera de Ronde van Italië van 1949 volgde, vergeleek hij Coppi spontaan met Achilles en doorspekte zijn verslag van diens urenlange eenzame vlucht over de Alpencols met citaten uit de Ilias.

Merckx heeft even indrukwekkende soloritten gereden als Coppi. Maar hij had de pech dat het publiek er niet uit de krant over vernam, maar ze direct op de televisie kon volgen. En helaas leveren de mooiste overwinningen vaak de saaiste beelden op. Zo lag de Franse renner Charley Mottet vorig jaar in de Ronde van Lombardije op het moment dat de camera’s ingeschakeld werden vijf minuten voor op zijn achtervolgers. Aan het eind van de uitzending, ruim een uur later, was deze voorsprong onveranderd. Gino Bartali, die zich na een operatie vervroegd uit het ziekenhuis had laten ontslaan om bij de finish aanwezig te kunnen zijn, was terecht verrukt. ‘Zo wonnen wij vroeger ook onze wedstrijden,’ stelde hij tevreden vast. Maar dat was juist het probleem. Mottets zege was een anachronisme. Lange succesvolle soloritten passen niet in het televisietijdperk. Daarom lieten veel van Merckx’ overwinningen het publiek – afgezien van chauvinistische Belgen – betrekkelijk koud. Zijn meest fantastische zeges leverden hem dan ook minder enthousiaste brieven op dan zijn halfmislukte Luik-Bastenaken-Luik 1971 toen hij na een solo van negentig kilometer met een maximale voorsprong van vijf minuten een vreselijke inzinking kreeg en drie kilometer voor de eindstreep werd ingehaald door Georges Pintens, maar toch nog wist te winnen.

Zelfs de mate waarin Merckx zijn tegenstanders overheerste, deed indirect afbreuk aan zijn imago. In de hoop dat de eentonigheid van Merckx’ overwinningenreeks doorbroken zou worden, grepen de journalisten elk teken van zwakte gretig aan om te constateren dat Merckx duidelijk tekenen van slijtage begon te vertonen. Helaas liet deze zich daardoor veel te vaak verleiden om met excuses voor zijn nederlagen te komen: ‘Bij het ontbijt nam ik pampelmoes. Mijn maag heeft de vrucht niet verteerd.’ ‘Mijn linkerbeen deed zoveel pijn dat het duwen erg bemoeilijkt werd.’ ‘De hele dag drukte een last op mijn lever.’ ‘Ik heb de hele dag niet kunnen eten en in de afgelopen nacht heb ik vrijwel geen oog dichtgedaan.’ ‘Ik voelde me ziek aan de start, had last van oprispingen en zuren.’ Het zal allemaal wel waar geweest zijn – in zijn glorietijd konden alleen bijzondere omstandigheden Merckx van de overwinning afhouden, maar paste slecht bij het soort heroïek dat de kampioenen uit het verleden werd toegeschreven. Een held hoort nu eenmaal geen last van oprispingen en zuren te hebben.

Bartali had meer inzicht in de manier waarop hij zich diende te gedragen. Toen hij in de Giro van 1949 mede door twee lekke banden door Coppi in de Dolomieten verslagen werd, vroeg een supporter hem de volgende dag: ‘Heeft u gisteren twee of drie keer lek gereden?’ Bartali antwoordde: ‘Lek gereden? Wij rijden nooit lek.’

Knechten

Een andere reden waarom de komst van de televisie de huidige kampioenen kleiner doet lijken dan die van vroeger, is dat de rol van de ‘knechten’ veel duidelijker aan het licht treedt. Vroeger werden ‘knechtendiensten’ alleen breed in de pers uitgemeten wanneer ze door iemand als Charles Pélissier of Raymond Poulidor werden verricht. Maar niemand die de Tour op de televisie volgt kan ontgaan wat voor een aandeel de ‘knechten’ hebben in de overwinningen van hun kopmannen, die soms pas in de laatste meters uit de beschutting van hun ploeggenoten naar voren treden.

Coppi’s knecht Carrea schrok zich dood. Stel eens dat zijn patron hem van persoonlijke ambitie verdacht! Reglement of geen reglement, Carrea weigerde de trui aan te trekken

Het peloton vormt een hiërarchie. Maar deze is niet stabiel. Want een kopman moet zijn positie voortdurend bevestigen. Hij moet zijn knechten voldoende belonen en dient zijn positie door voortdurende overwinningen te bevestigen. Wanneer hij daar niet toe in staat is, verliest hij de steun van zijn ploeg. Freddy Maertens kon in zijn beste jaren op de onvoorwaardelijke steun van Michel Pollentier en Marc Demeyer rekenen. Maar toen zijn resultaten door een blessure minder werden, kwamen de sluimerende ambities van beiden tot leven.

Grote kampioenen als Coppi en Merckx, die jarenlang de ene overwinning na de andere behaalden, konden volledige toewijding van hun ploeggenoten eisen. Toen een van Merckx’ knechten, Jos Spruyt, in de eindsprint van een Touretappe in 1972 ten val kwam en zijn sleutelbeen brak, was de eerste reactie van zijn patron dan ook: ‘Waarom nemen mijn ploegmakkers zulke risico’s in de sprint? Waarom wagen ze zich op gevaarlijk terrein voor een etappeoverwinning? Daarvoor zijn ze niet naar de Tour gekomen. Het is hun taak niet.’

Coppi, die in een tijd leefde waarin hiërarchieën met meer vanzelfsprekendheid werden geaccepteerd, had zijn knechten beter in de hand. Zij reden alleen voor de overwinning als de campionissimo hen daarvoor uitdrukkelijk toestemming had gegeven. Zo mocht Milano eens een etappe in de Giro winnen en Carrea in de Ronde van Romandië. Maar Carrea boekte zijn grootste succes in de Tour van 1952: na afloop van de negende etappe waarin hij met de kopgroep mee was gegaan om het tempo zo veel mogelijk te drukken, bleek hij de gele trui te hebben veroverd. De droom van elke renner, maar Carrea schrok zich dood. Stel eens dat zijn patron hem van persoonlijke ambitie verdacht! Reglement of geen reglement, Carrea weigerde de trui aan te trekken. Pas toen Coppi, die negen minuten later binnen kwam, Carrea’s excuses geaccepteerd had en hem had verzekerd dat hij hem niets verweet, was de nieuwe geletruidrager bereid zich aan de cérémonie protocolaire te onderwerpen. Maar Coppi oefende wel ernstige kritiek op zijn concurrenten uit: de gele trui was iets bijzonders en hoorde niet door iemand als Carrea gedragen te worden.

Toch eindigde Carrea in de Tour van 1952 als negende, waarmee hij bewees dat hij zeker geen middelmatige renner was. En hij was niet de enige knecht die in kracht nauwelijks voor een vedette hoefde onder te doen. Maar om kopman te worden, moet een renner veel meer kunnen dan hard rijden. Hij moet leiding kunnen geven en dient opgewassen te zijn tegen de druk te moeten presteren, een druk die groter wordt naarmate zijn ploeggenoten hem meer diensten bewijzen. Want een kopman die door zijn helpers in een ideale positie wordt gebracht om de wedstrijd te winnen, heeft geen recht meer om te verliezen.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat er in het peloton altijd renners hebben gereden die wel de fysieke, maar niet de geestelijke capaciteiten hadden om een kampioen te worden. Zo heeft Joseph Bruyère, de trouwe luitenant van Eddy Merckx, nooit de ambitie gehad om kopman te worden. Toch heeft hij in de loop van zijn carrière maar liefst vijf klassiekers gewonnen, een erelijst waar menige vedette jaloers op kan zijn. In 1956 ontwikkelde de bescheiden knecht Walkowiak zelfs zulke reuzenkrachten toen hij onverwacht de gele trui veroverde, dat hij de Tour won.

Maar een knecht met ambitie moet heel voorzichtig zijn. Om voor zijn eigen kans te mogen rijden, moet hij meestal het moment afwachten waarop zijn kopman om een of andere reden kansloos is geworden. Werkelijke pogingen tot rebellie zijn uiterst zeldzaam en worden gewoon streng bestraft, zoals Benoni Beheyt heeft ondervonden toen hij in 1963 het wereldkampioenschap voor de neus van zijn kopman Van Looy wegkaapte. De ‘Keizer van Herentals’ nam wraak. Vanaf dat moment wendde hij heel het enorme gezag dat hij in het peloton bezat aan om Beheyt op alle mogelijke manieren dwars te zitten. Drie jaar later besefte Beheyt, nog maar zesentwintig jaar oud, dat hij als beroepsrenner geen toekomst meer had en beëindigde zijn carrière.

Wat er daarna achter de schermen allemaal gebeurd is, weet niemand. Maar toen De Muynck in de afsluitende tijdrit van start wilde gaan, was zijn ploegleider niet aanwezig om hem bij pech van nieuw materiaal te voorzien en hem op de hoogte te houden van de tijdsverschillen

Meer succes dan Beheyt had Johan de Muynck in 1976. Tot zijn achtentwintigste had hij geen blijk gegeven van enige zelfstandige ambitie. Hij was een vertrouwde knecht van Roger De Vlaeminck en het was dan ook in alle argeloosheid dat deze hem in de tweede etappe van de Ronde van Romandië vooruitstuurde om de ploeg van zijn concurrent Eddy Merckx tot extra inspanning te dwingen. De Muynck werd niet meer achterhaald, won de etappe en nam meteen de leiderstrui over. Twee dagen slaagde hij er samen met De Vlaeminck in om Merckx los te rijden. Maar in plaats van zich discreet te laten terugzakken zodat zijn kopman de etappe kon winnen, demarreerde hij en ging opnieuw als eerste over de streep. Het peloton van knechten, dat vol gemankeerde Coppi’s zit, vond het allemaal enig en de grappen over ‘Johan De Vlamuynck’ waren niet van de lucht. Maar de kopmannen waren minder geamuseerd. Wanneer knechten met succes kunnen rebelleren, wordt de hele hiërarchische opbouw van de wielerwereld bedreigd. Eddy Merckx, de absolute heerser van het peloton, besloot persoonlijk in te grijpen. De dag daarvoor waren De Vlaeminck en hij nog felle concurrenten, maar nu spanden ze samen om De Muynck tot de orde te roepen. Tijdens de ochtendetappe op de laatste dag demarreerde Merckx als eerste. De Muynck haalde hem in en beiden lieten zich in het peloton terugzakken. Op dat moment demarreerde De Vlaeminck, zodat De Muynck tot een tweede inspanning gedwongen werd. Daarop was het weer de beurt van Merckx. En zo ging het de hele etappe verder. Het doel was om De Muynck zo te vermoeien dat hij in de tijdrit van die middag te uitgeput zou zijn om een goede prestatie te leveren. Maar het gevolg was dat Merckx en De Vlaeminck zichzelf uitputten en De Muynck de tijdrit en de ronde won.

Daarmee was het verhaal nog niet ten einde. Twee weken later zou de Giro d’Italia beginnen, de belangrijkste wedstrijd van het seizoen voor de Italiaanse sponsor van De Muynck en De Vlaeminck. Op aandrang van sportbestuurder Cribiori sloten de renners vrede en spraken af dat als een van hen kans had de Ronde te winnen, hij door de ander gesteund zou worden. Drie dagen voor het einde veroverde De Muynck inderdaad de roze leiderstrui. Maar De Vlaeminck piekert er niet over zijn rebellerende knecht te helpen; samen met zijn luitenant Roland De Witte staakte hij de strijd. Wat er daarna achter de schermen allemaal gebeurd is, weet niemand. Maar toen De Muynck in de afsluitende tijdrit van start wilde gaan, was zijn ploegleider niet aanwezig om hem bij pech van nieuw materiaal te voorzien en hem op de hoogte te houden van de tijdsverschillen.

Omdat wonderen nu eenmaal zeldzaam zijn, verloor De Muynck de roze trui met negentien seconden verschil aan Felice Gimondi. Toch kreeg het verhaal nog een happy end, zij het pas twee jaar later. Want in 1980 won De Muynck, die de ploeg van De Vlaeminck inmiddels had verlaten, de Giro alsnog.

Geflikt
De wielersport op de weg is door de schrijvende pers gecreëerd en populair gemaakt. Dankzij deze populariteit heeft de televisie vanaf het moment dat het technisch mogelijk was, steeds meer aandacht aan de Tour en andere belangrijke wedstrijden besteed. Maar naarmate de uitzendingen geperfectioneerd werden, hebben zij de unieke positie van de wielersport steeds meer ondergraven. Want het is al lang geen sport meer die alleen via de verhalen van de journalisten gevolgd kan worden. Door de televisie is het een kijkspel geworden, net als andere sporten. En zij kan de concurrentie daartegen alleen volhouden, wanneer zij een spektakel biedt dat minstens even aantrekkelijk is als een voetbalmatch of een tenniswedstrijd.

Maar televisie-uitzendingen hebben getoond dat het rooskleurige beeld dat de schrijvende pers tientallen jaren lang van de wielersport gepresenteerd heeft, maar zeer gedeeltelijk met de werkelijkheid overeenkomt. Hoewel de renners hun plicht kennen en meestal meteen in actie komen wanneer de helikopter van de televisie opstijgt om de uitzending te beginnen, blijken vele wedstrijden dodelijk saai te zijn. Voor de schrijvende pers hoeft dit geen beletsel te zijn om boeiende verslagen te produceren. Zo was het wedstrijdverloop in de eerste etappes van de Tour van 1968 uiterst oninteressant omdat de favorieten – Poulidor, Pingeon, Janssen – geen van allen bereid waren om initiatieven te ontplooien. Toen de journalisten daar steeds meer over begonnen te klagen, antwoordde Tourdirecteur Goddet dat er misschien geen andere renners, maar andere verslaggevers nodig waren. De pers ging daarop prompt in staking, maar helemaal ongelijk had Goddet zeker niet. Iemand als Theo Koomen wist van elke etappe iets bijzonders te maken. Maar zelfs de beste televisieregisseur kan van een rit waarin niets gebeurt, geen boeiend spektakel maken.

De televisie toont bovendien allerlei praktijken waarover de schrijvende pers altijd uiterst zwijgzaam is, zoals combines en andere afspraken. Deze zijn in het peloton een volkomen geaccepteerd verschijnsel. Toen Gerrie Knetemann in de finale van het wereldkampioenschap in 1978 Francesco Moser beloofde dat hij voor een aanzienlijke vergoeding van de overwinning zou afzien en in de laatste tientallen meters zijn medevluchter toch voorbijreed – dat was tenminste de versie die bij het peloton ingang vond, zoals in de memoires van Freddy Maertens nog eens bevestigd wordt – richtte de verontwaardiging zich niet op Moser die zo ‘onsportief’ was om het niet op een zuivere krachtmeting aan te laten komen, maar op Knetemann die zijn tegenstander ‘geflikt’ had. Financiële belangen wegen voor beroepsrenners vanzelfsprekend zwaarder dan de ethische maatstaven van de buitenwereld en combines en andere afspraken zijn vanuit dat perspectief normale zakelijke overeenkomsten.

Natuurlijk waren de meeste journalisten van het bestaan van dergelijke praktijken op de hoogte. Maar voor de komst van de televisie werd er in de sportpers gewoonlijk nauwelijks melding van gemaakt. Wanneer dat toch gebeurde, was dat meestal als onderdeel van een chauvinistische polemiek, zoals in 1912, toen de Franse favoriet Lapize de Tour verliet, omdat de Belgische geletruidrager Defraye door zijn landgenoten uit andere ploegen geholpen werd.

De steeds verdere perfectionering van de televisieregistraties heeft een einde gemaakt aan het tijdperk van de epische verhalen, de monumentale vetes, de heldenlevens

De reden voor deze terughoudendheid ligt voor de hand. Wielerjournalisten verdienen hun brood met de wielersport en zijn er dan ook mee gebaat dat deze zo min mogelijk in diskrediet raakt. Bovendien zijn ze, om hun werk te kunnen doen, afhankelijk van de medewerking van de renners, die een al te grote openhartigheid nauwelijks op prijs stellen. Toen de verslaggevers van de NOS bijvoorbeeld naar de mening van de renners een wat al te onheus commentaar hadden geleverd over de dopingaffaire waarin Joop Zoetemelk in die tijd verwikkeld was, besloot de Nederlandse ploeg voor het wereldkampioenschap tot een boycot.

De renners zelf zijn vanzelfsprekend ook uiterst zwijgzaam over alles wat het publiek als onregelmatigheden kan opvatten. Als zij geïnterviewd worden, doen zij hun best om hun gedrag in sportieve termen te ‘vertalen’. Toen Bernard Hinault tijdens de beklimming van de Tourmalet in de Tour van 1985 moest lossen en Luis Herrera, die voor een heel andere ploeg reed, zich liet afzakken om hem bij te staan, was het voor iedereen duidelijk dat beide renners een kleine overeenkomst hadden gesloten. Toch vond Herrera het nodig om achteraf te verklaren dat hij Hinault had opgewacht ‘uit vriendschap’ en omdat het hem pijn deed om een zo groot renner in moeilijkheden te zien.

Maar televisiebeelden zijn vaak aanzienlijk minder discreet dan journalisten en renners. Zo kan het niemand ontgaan dat renners in de finale van een etappe of een klassieker plotseling behoefte voelen om gesprekken met elkaar aan te knopen. En hoewel niemand precies weet wat er gezegd wordt, begrijpt iedereen dat zij het niet over het weer hebben. Bovendien zijn steeds meer mensen in staat om het koersverloop te interpreteren en verhalen zoals die van Herrera worden steeds ongeloofwaardiger. De combines en andere ‘onsportieve’ praktijken zijn vaak zo duidelijk zichtbaar dat televisieverslaggevers en de schrijvende pers ze onmogelijk meer kunnen negeren.

De steeds verdere perfectionering van de televisieregistraties (vorig jaar in Parijs-Tours reed er zelfs al een renner mee met een microfoontje om zijn nek) heeft een einde gemaakt aan het tijdperk van de epische verhalen, de monumentale vetes, de heldenlevens. Tientallen jaren lang hebben pers en renners het publiek willen doen geloven dat de Tour de France en andere wielerwedstrijden overeenkwamen met de wereld van Alexandre Dumas of Walter Scott. Maar langzamerhand wordt de heel wat minder romantische wereld die achter deze façade schuilgaat steeds zichtbaarder. Of deze het publiek op den duur evenzeer zal boeien, is niet zeker.

De legende van de Tour de France