<div class="summary">
<div class="lead">
<p class="p_1">Hij was een van de belangrijkste strijders tegen de Duitse bezetter, maar voor zover bekend is er geen straat, steeg of plein genoemd naar Arie van Namen. Hoe kreeg de mede-oprichter van Vrij Nederland het voor elkaar steeds weer te ontsnappen aan de Duitsers?</p>
</div>
</div>
<p>‘Ik had nooit kunnen denken dat Arie zou uitgroeien tot zo’n belangrijke figuur in het verzet,’ zegt Sjoerd Gerbrandy (100), zoon van premier Pieter Sjoerds Gerbrandy, minister-president van het oorlogskabinet in Londen. Gerbrandy studeerde net als Arie van Namen rechten aan de Vrije Universiteit en zat samen met hem in het dispuut Demosthenes. In de vroege jaren dertig was de opkomst van het nazisme onder VU-studenten nauwelijks een onderwerp, zegt Gerbrandy, die zelf korte tijd betrokken zou raken bij de ondergrondse Vrij Nederland. ‘Je had ook in die jaren al mensen die zo uitgesproken anti-nazi waren dat het er aan alle kanten uit spoot. Maar wij als christelijke studenten hadden veel te weinig idee van Hitlers duivelse karakter. Dat gold ook voor Arie, een rustige jongen die nooit veel zei. Hij speelde liever piano.’</p>
<p class="tekst">Na zijn afstuderen werd Arie van Namen advocaat bij een Amsterdams advocatenkantoor. In oktober 1940 sloot hij zich aan bij Vrij Nederland, een gestencild blaadje dat in een oplage van enkele honderden in Amsterdam werd verspreid. De mannen achter VN waren twintigers als Frans Hofker, Jan Kassies en Kees Troost, allen net als Van Namen van gereformeerde achtergrond en met een brandend verlangen om zich te weren tegen de Duitse bezetter. Maar naarmate Vrij Nederland groeide, werden de gevaren groter en in het vroege voorjaar van 1941 werd een groot deel van het VN-netwerk opgerold. Van Namen was een van de weinigen die aan arrestatie wisten te ontkomen. Toen de Duitsers aankwamen bij advocatenkantoor Spoor aan de Amstel, was hij net bezig het slot van zijn fiets los te maken. Onopvallend fietste hij weg. Om hem toch te pakken te krijgen, werden zijn ouders vijf dagen lang gegijzeld. ‘Er zaten twee gewapende kerels in hun huis. Ik was een vluchteling,’ zei hij daar later over. ‘Als je ergens aanklopte, keken velen of je de tyfus had.’</p>
<p class="tekst">Hij vluchtte naar het Groningse Ulrum, waar hij onderdook bij een boerengezin. Wat hij niet wist, was dat zijn achterneef Wim Speelman, die ook betrokken was geweest bij de eerste Vrij Nederland, net als hij de dans was ontsprongen. Speelman was net als Van Namen zelf vanuit Groningen bezig om Vrij Nederland voort te zetten. De twee achterneven ontmoetten elkaar in augustus 1941 op een Groningse akker en besloten tot samenwerking. Ze reisden terug naar Amsterdam, waar Speelman Van Namen introduceerde bij Henk en Ada van Randwijk aan de Stadionkade. ‘Ada begon meteen eieren voor me te bakken, want ik kwam er nogal hongerig aan. Henk leek me iemand die wist wat hij wilde,’ zei Van Namen tegen de Van Randwijkbiografen Gerard Mulder en Paul Koedijk. Ada van Randwijk, in 2013 overleden, kon zich de ontmoeting ruim zeventig jaar later nog goed herinneren. ‘Arie leek jong, maar was heel bedachtzaam en vooral ook veel rustiger dan de anderen, dat waren soms echte cowboys.’</p>
<h5 class="tussenkop">Tegen de bezetter mocht je wél liegen</h5>
<p class="tekst">In maart 1942 werd Henk van Randwijk gearresteerd. ‘Hij heeft toen zes weken gezeten, maar zich ondanks de zware verdenking eruit weten te kletsen. Hij was niet bang voor leugens,’ vertelde Van Namen aan Bibeb. ‘Als ik in 1941 gepakt was, zou ik niet weten of ik dat toen al had kunnen opbrengen&#8230; liegen.’</p>
<p class="tekst">Dat liegen was een serieuze kwestie onder christenen, maar Van Randwijk maakte korte metten met dat soort overwegingen: tegen de bezetter mocht je je op alle mogelijke manieren verweren, en dus óók liegen. Hij trainde de Vrij Nederland-groep in het doorstaan van Duitse verhoren en dat bleek al snel niet overbodig.</p>
<p class="tekst">Op een zondagochtend in juni 1942 kwam de groep bij elkaar in een zomerhuisje in Noordwijk. De bijeenkomst bleek verraden, Henk en Ada van Randwijk en de andere aanwezigen werden gearresteerd. Arie van Namen had eerst nog een kerkdienst bezocht en verscheen ’s middags nietsvermoedend op het afgesproken adres. Hij was de enige die gezocht werd door de Sicherheitsdienst, ze wisten hoe hij eruitzag: zondags gekleed, met hoed en in de zak van zijn colbert zoals altijd een exemplaar van de <span class="Cursief">Deutsche Zeitung in den Niederlanden</span>. ‘Ik zag Ada voor het raam staan,’ vertelde hij aan Bibeb. ‘Ze plukte aan het gordijn en wreef over haar buik. Ik dacht: wat doet Ada gek. Henk stond naast haar en reageerde ook vreemd. Ik ben gewoon doorgelopen.’ In zijn zak had hij een papiertje met adressen dat hij verscheurde en opat. ‘Ik dacht wel: als ik nou een revolver had, schoot ik de hele boel overhoop.’</p>
<h5 class="tussenkop">Woedende brief</h5>
<p class="tekst">Eind 1942 brak er tweespalt uit in de gelederen van Vrij Nederland. Wim Speelman had genoeg van Henk van Randwijks dictatoriale manier van leidinggeven en was het niet eens met diens ‘linkse’ ideeën over het naoorlogse Nederland. Speelman werd gearresteerd, wist te ontsnappen en besloot daarna een eigen Vrij Nederland op te zetten. In een woedende brief schreven Van Randwijk en Van Namen aan Speelman dat zo’n ‘scheuring demoraliserend werkt’ nu Vrij Nederland was uitgegroeid tot een symbool van het verzet. Maar in dezelfde periode werden er ook door andere ontevreden leden van de Vrij Nederland-kern plannen gesmeed. Zij hadden behoefte aan een meer christelijke verzetskrant. Speelman en de anderen vonden elkaar en begonnen een nieuw blad dat eerst <span class="Cursief">De Oranjebode</span> heette en vanaf het tweede nummer, gedateerd 18 februari 1943, <span class="Cursief">Trouw</span> werd gedoopt.</p>
<p class="tekst">Hoe gereformeerd ook, Van Namen stapte niet over naar het nieuwe blad. Hij was in de ban van Van Randwijks charismatische persoonlijkheid: ‘Ik was soms dagen knock-out geslagen door sommige van zijn inzichten.’ Hetty Wellensiek, tijdens de oorlog de secretaresse en koerierster van de groep, maakte de samenwerking tussen de beide mannen van dichtbij mee. ‘Henk had de charme en de leiderschapskwaliteiten, maar hij had Arie wél nodig vanwege diens rationele inslag, juridische kennis en scherpe beoordelingsvermogen.’ Van Randwijkbiografen Koedijk en Mulder formuleerden de bijna symbiotische verhouding zo: ‘Tegenover Henks bruisende enthousiasme en emotionaliteit stonden Arie’s bedachtzaamheid en praktische vindingrijkheid. Geen enkel idee werd er slechter van als het door zijn brein gefilterd werd.’</p>
<p class="tekst">VN groeide uit tot het belangrijkste verzetsblad en Arie van Namen werd de man die door het land reisde om de contacten met drukkers en verspreiders te onderhouden. Door zijn onschuldige, jeugdige uiterlijk ontsnapte Van Namen (schuilnaam: Dolf de Bruin) steeds aan de aandacht van de bezetter. Er zijn verschillende verhalen van <span class="Cursief">narrow escapes</span>. Zoals toen de Duitsers in een treincoupé negen van de tien reizigers controleerden en stopten toen Van Namen, inmiddels een van de meest gezochte leden van het verzet, als tiende aan de beurt was. Hij zat weer eens zijn <span class="Cursief">Deutsche Zeitung in den Niederlanden </span>te lezen en ook nu werkte die truc.</p>
<p class="tekst">Toen in november 1943 hoofdverspreider Jan Lohman werd opgepakt, ging Van Namen op onderzoek uit. Hij fietste naar het Haarlemse kantoor van Lohman, waar hij een afspraak had met een van diens zoons. In de straat aangekomen zag hij mannen staan en rook onraad. Tegelijkertijd fietste hem een vrouw achterop die siste: ‘Doorrijden!’ waarna hij er vandoor ging. Aan het andere einde van de stad kwamen de vrouw en Van Namen hijgend tot stilstand. Ze bleek een oud-medewerkster van VN die via via had gehoord dat er verraad in het spel was. Het liep voor Van Namen weer eens net goed af.<br />
Op 13 oktober 1944 kwam op de Keizersgracht in het diepste geheim de top van het Nederlandse verzet bij elkaar om de Stichting 40-44 op te richten, die na de oorlog de zorg op zou zich zou moeten nemen voor oorlogsgetroffenen. Het was de eerste keer dat verzetslieden van verschillende achtergrond (christenen, communisten, sociaal-democraten, liberalen) elkaar ontmoetten. ‘Het was de gevaarlijkste vergadering die ik ooit heb bijgewoond,’ zei Van Namen. ‘Je wist niet wie wie was. Er kon een provocateur onder ons zijn. We konden overvallen worden.’</p>
<figure id="post-295618 media-295618" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2015/09/NIOD-195029_preview.jpg" alt="" /><figcaption>Koeriersdienst De Zwitschersche Weg, met o.a. Arie van Namen (derde van rechts) en Henk en Ada van Randwijk (boven bij de trap) voor het gebouw van Vrij Nederland.</figcaption></figure>
<h5 class="tekst">Fatale ochtend</h5>
<p class="tekst">Op vrijdag 12 januari 1945, midden in de hongerwinter, ging het alsnog mis. Op die koude en sombere dag ging Van Namen van het hoofdkwartier van Vrij Nederland aan de Prinsengracht 21, waar hij had overnacht, naar een vervolgvergadering van de Stichting in Amsterdam-Zuid. Twee jaar na de oorlog beschreef Van Namen wat er die fatale ochtend gebeurde – de proces-verbalen liggen in het Nationaal Archief. ‘Wij waren ongeveer 10:30 aangevangen met onze besprekingen toen Johan van Lom, de piepjonge jurist die secretaris was van de Stichting, opstond en wegliep. Even later kwam hij terug met de mededeling: er is verraad door de Gestapo. Vlucht!’<br />
Onmiddellijk rende Van Namen samen met <span class="Cursief">Trouw</span>-medewerker Jan Smallenbroek de tuin in. ‘Ik was bijna over de schutting toen ze me te pakken kregen. Ik keek in de lopen van vier revolvers. Ik had alleen een los jasje en een zomerhempie aan. We moesten meteen op de grond gaan liggen, onze handen werden op onze rug geboeid, we hebben een uur op onze buik in het sneeuwwater gelegen. Koud dat het was! Ik klapperde met mijn kaken, kon ze niet meer onder controle krijgen. Friedrich Viebahn van de Sicherheitsdienst trok mijn schoenen uit en smeet deze door de tuin. Hij ging als “overwinnaar” met zijn rechtervoet op mijn rug staan en even later werden wij in de woning gebracht. SD’er Emile Rühl sloeg er met zijn pistool de schilderijen kapot.’ Op het ondergrondse hoofdkwartier van Vrij Nederland sloeg het nieuws van de arrestatie in als een bom. Zelfs een geharde verzetsman als Arie zou natuurlijk kunnen doorslaan. Als centrale figuur wist hij alles over de illegale organisatie. Wie zouden er volgen?</p>
<h5 class="tussenkop">De eerste ‘ware’ leugen</h5>
<p class="tekst">Van Namen werd vastgehouden op de afdeling die door gevangenispersoneel spottend die van de ‘hemelbestormers’ werd genoemd. De een na de ander werd uit zijn cel gehaald om te worden geëxecuteerd. Op een dag werd hij tegen een celdeur aangedrukt, waar hij via het ‘oog’ kon kijken wie er binnen zat. ‘De bewaarders vroegen: wie is dat? Ik antwoordde: ik ken hem niet.’ Maar het was zijn achterneef Wim Speelman. Van Namen tegen Bibeb: ‘Hij lag de bijbel te lezen. Ik ben misschien wel de laatste geweest die hem gezien heeft. Diezelfde avond is hij bij Halfweg gefusilleerd.’</p>
<p class="tekst">Van Namen werd aan zware verhoren onderworpen, zijn ondervragers bedreigden hem met executie. Steeds weer ontkende hij elke betrokkenheid. ‘Dat was de training,’ zei hij later tegen Bibeb. ‘Het was een spel dat ik gelukkig heb kunnen volhouden in de gevangenis.’ Hij was door oefeningen geschoold geraakt in het doorstaan van verhoren. ‘Beginnen met iets wat waar is, wat ze kunnen controleren, met een “ware” leugen.’ Een felle lamp werd op zijn gezicht gericht, op tafel lag een stapel tassen die tijdens de arrestatie waren meegenomen. ‘De commandant legde de koude loop van een geweer in mijn nek. Ze zeiden: <span class="Cursief">Bitte, nehmen Sie ihre Tasche herab</span>. De mijne lag bovenop, er zaten tien VN’s in en een brief.’ Van Namen ontkende dat zijn tas erbij was. ‘Ik schrok erg, maar ik heb alle leugens volgehouden. Ik liep de hele nacht in mijn cel antwoorden op te verwachten vragen te repeteren.’</p>
<h5 class="tussenkop">Deutsche Ehre, Deutsche Treue</h5>
<p class="tekst">Op stukjes wc-papier hield Van Namen zo goed en zo kwaad als het kon een dagboek bij, waarvan delen in het eerste naoorlogse nummer van VN zouden worden gepubliceerd. Vanuit zijn cel hoorde hij hoe tientallen ‘dapperen’ met de kreet ‘<em>heraus</em>’ uit hun cel werden gehaald om te worden gefusilleerd. ‘Allen vervuld van dezelfde idealen, dezelfde hoop en gespannen verwachting als ik. Waarom, o God? Zij wel en ik niet. Wat is alles toch moeilijk te begrijpen,’ schreef hij op woensdag 2 mei 1945. Wat hij pas na de oorlog hoorde, was dat Johan van Lom – want die was de verrader geweest, hij werd door het verzet geliquideerd – van de Duitsers de ‘nadrukkelijke belofte’ had geëist dat de mannen die hij had aangegeven niet mochten worden geëxecuteerd. En daar hielden ze zich aan. ‘<em>Deutsche Ehre, Deutsche Treue</em>,’ zei <span class="Cursief">SS-Sturmbannführer</span> Willy Lages, hoofd van de SD.</p>
<p class="tekst">Van Namen kreeg in zijn cel gezelschap van de Zaanse verzetsstrijder Jaap Buijs. Die beschreef in zijn dagboek hoe ze werden betrapt bij een spelletje schaak, waarna ze twee dagen geen eten kregen. Ook zag hij hoe Van Namen werd geslagen omdat hij aantekeningen had gemaakt op zijn wc-papiertjes. Buijs beschrijft hoe Van Namen hem met van honger verzwakte stem voorlas uit de bijbel en hoe zijn celgenoot fluisterde met de jonge domineeszoon Harry Koningsbergen in de cel naast de hunne. ‘De zoon van ds. Koningsbergen is met twee anderen uit de cel gehaald om gefusilleerd te worden. Wat een dappere jongen was dat. Arie vroeg hem of hij bereid was te sterven en hij antwoordde: “Ja, ik probeer mijn kameraden ook de nodige sterkte te geven.” Als men 22 jaar is en daartoe de kracht heeft, is dit toch wel geweldig.’</p>
<p class="tekst">Ondertussen deed Henk van Randwijk verwoede pogingen zijn strijdmakker uit de gevangenis te krijgen. Hij maakte een afspraak met de SD’er Friedrich Viermann om Van Namen te ruilen tegen een door het verzet ontvoerde foute burgemeester. Maar de man bleek al gedood en het plan ging niet door. Ada van Randwijk en VN-medewerkster Mies Brouwer postten tijdens die laatste oorlogsdagen bij het Kleine Gartmanplantsoen voor de gevangenis in de hoop dat Van Namen tussen de gevangenen zou zitten die een voor een werden vrijgelaten. Op 5 mei kreeg hij via Ada een stapel wasgoed met in de boorden verborgen briefjes waarop hij kon lezen dat Hitler dood was en de capitulatie nabij. Van Namen bleef in zijn eentje achter in een celblok met zestig cellen. Door zijn celraam zag hij aan de overkant het dak van het Park Hotel waar die dag een man op klom die met een Hollandse driekleur overvliegende vliegtuigen begroette. Hij hoorde gejuich op de Stadhouderskade en Engelse dansmuziek. ‘Ik word er gek van, ik snap er niets van, niemand zegt me wat er aan de hand is.’ Op zondag 6 mei kreeg hij voor het eerst een voedselpakket van het Rode Kruis. Hij verdeelde het onder de Duitse bewakers, want ‘die jongens gingen een onzekere toekomst tegemoet’.</p>
<p class="tekst">Maar nog steeds mocht hij niet weg. ‘De commandant zei: u moet wel een belangrijk man zijn, want er staan driehonderd mensen buiten.’ Nadat de <span class="Cursief">Grüne Polizei </span>het Kleine Gartmanplantsoen had schoongeveegd – Van Namen hoorde de schoten vanuit de gevangenis – had Henk van Randwijk er helemaal genoeg van. Hij belde vanuit het nabijgelegen Americain – daar deed de telefoon het nog – met SS-Sturmbannführer Lages. Als Arie niet om tien uur ’s avonds vrij zou zijn, zou de hoofdredacteur van Vrij Nederland er persoonlijk voor zorgen dat Lages om vijf over tien zou worden doodgeschoten. De Duitser kende Van Randwijk en wist dat het geen loze woorden waren. En dus kwam een verzwakte Arie van Namen om tien uur precies naar buiten. ‘Zwevende ben ik de gevangenis uitgewandeld en in de armen gevlogen van hen met wie ik drie, vier jaar lang lief en leed heb gedeeld,’ beschreef hij dat moment. ‘Ik heb een nieuw leven teruggekregen. Nu is het waar, God zij dank, ik ben vrij. We zijn allemaal vrij.’</p>
<div class="info-box">
<p class="tekst">Na de oorlog bleef Arie van Namen korte tijd bij VN als directeur en was hij lid van de Ereraad van het verzet. Al snel keerde hij terug naar de advocatuur en van 1959 tot 1974 was hij rechter in Amsterdam. Hij heeft nooit strafzaken gedaan, want ‘mensen opsluiten kon hij niet’. Er is een zaal in de Amsterdamse rechtbank naar hem genoemd, maar nooit een straat of plein. Hij bleef betrokken bij de Stichting 1940-1945, eerst als secretaris en later als voorzitter. Ook was hij voorzitter van de uitkeringsraad, belast met de toepassing van de Wet uitkeringen vervolgingsslachtoffers 1940-1945. Hij overleed op 9 december 2000. Zie <a href="https://www.vn.nl/arievannamen" target="_blank">hier</a> de bronnen voor dit artikel.</p>
</div>
<p class="normal">


Harm Ede Botje

Gerelateerd