<div class="lead">António Lobo Antunes schreef een caleidoscopische roman waarin het er niet toe doet dat er nauwelijks een intrige is.</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>António Lobo Antunes (Lissabon, 1942) lezen is een bewuste keuze. Want in een literaire conjunctuur waarin de (Angelsaksische) <i>plot driven</i> vertellingen domineren, stelt zijn proza andere eisen aan de lezer. Hogere eisen. Je moet daartoe bereid zijn. De grote criticus Harold Bloom noemde literatuur ooit een moeilijk genot en die definitie gaat naadloos op voor het oeuvre van António Lobo Antunes. </p>
<p>De stuiterende metaforiek uit zijn eerste boeken heeft nu al vele romans lang het veld geruimd voor de unieke stijl die hij ontwikkeld heeft. Je kunt daarvoor de term <i>stream of consciousness</i> van stal halen, maar het is meer dan dat. Uniek, schreef ik, omdat het mij aan geen enkele andere schrijver doet denken. Misschien wat aan Faulkner, in het spelen met taalregisters, in de gedachteflarden die aanrollen en weer wegebben, maar in mijn herinnering schrijft Faulkner toch toegankelijker. </p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>De stuiterende metaforiek uit zijn eerste boeken heeft nu al vele romans lang het veld geruimd voor de unieke stijl die hij ontwikkeld heeft</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<p>Zo opent elk hoofdstuk in Lobo Antunes’ nieuwe, schitterend vertaalde roman <i>Als een brandend huis</i> met een zin die dat gehele hoofdstuk beslaat. Het verloop van zo’n zin wordt onderbroken door gesproken mededelingen, waarna de zin – of liever: de gedachte – hernomen wordt. Typografisch vindt dat zijn beslag door een inkeping in de linkerkantlijn, pal onder de spreekflard. Het effect is dat daardoor binnen die lange, meanderende zin meerstemmigheid ontstaat, als een innerlijke dialoog waarin de gedachte in het heden botst met herinneringsflarden uit het verleden. </p>
<p>We komen per hoofdstuk van <i>Als een brandend huis</i> in het hoofd van een bewoner van een huis in Lissabon, dat verdeeld is in acht appartementen plus een zolder. Er zijn dus acht vertellers, aangeduid met de locatie van hun appartement in het huis, die alternerend per hoofdstuk aan bod komen. De roman eindigt met de stem op zolder, al kun je je door de hooggeplaatste identiteit van die persoon afvragen of dat een werkelijke bewoner is; eerder wijst zijn aanwezigheid daar op de metaforische lezing waartoe Lobo Antunes’ magistrale roman verleidt</p>
</p></div>
<div class="image center"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/10/ae51ec21-7160-45a1-87d9-632d8b6927b3_43Antunes-%2C-Antonio-Lobes_preview800.jpg" width="800" height="945"alt="Illustratie: Siegfried Woldhek" border="0" /><em class="credit">Illustratie: Siegfried Woldhek</em></div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Overkoepelend hoofd</h3>
<p>We leren de bewoners kennen via hun hersenspinsels: de kleine ambtenaar, de militair in ruste die in Afrika gediend heeft, twee Duitse Joden (een broer en een zus die in de jaren dertig gevlucht zijn voor de nazi’s en in Lissabon terecht kwamen), een vrouwelijke rechter op leeftijd, een alcoholist, een kantoorjuffrouw, een actrice. Veelal oudjes. Maar binnen die sprekende hoofden waarin heden en verleden dooreen geklutst worden, maken ook nog die andere bewoners hun opwachting. Zo ontstaat er een samenspel van verhalen. De lage ambtenaar denkt terug aan de liefdesnacht met zijn vrouw, ze wisten van toeten noch blazen, en als we beland zijn bij het moment dat hij hét gaat doen, heft de dronkaard zijn hand op tegen zijn gezin. </p>
<p>Dit is nog maar een voorbeeld, zo gaat het er in de ruim driehonderd pagina’s voortdurend aan toe. Er ontstaat daardoor een merkwaardige sensatie van gelijktijdigheid, alsof we al lezende in een overkoepelend hoofd zitten, waaronder die acht vertellershoofden ressorteren. Misschien is dat wel een (permanente) sinistere vooruitwijzing naar de spookachtige zolderbewoner die in het slothoofdstuk aan het woord komt, wellicht zitten we in zíjn alles ziend, alles horend hoofd. </p>
<p>Tenslotte speelt deze roman ten tijde van de (totalitair weergegeven) dictatuur van Salazar. Dat zou ook verklaren waarom ik al die vertellers niet zozeer identificeer via verschillende vertelstemmen, maar door de informatie die ze geven over hun leven, door hun specifieke problematiek, door de manier waarop hun herinneringen vormgegeven worden. Het zijn dus andere mensen, maar ze hebben in mijn beleving dezelfde vertelstem.</p>
</p></div>
<div class="wpg-element streamer">
<blockquote>
<p>Lobo Antunes’ proza is ongekend emotionerend, niet in de laatste plaats door de wijze waarop hij onvergetelijke beelden weet op te roepen</p>
</blockquote>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Overgave</h3>
<p>Dat klinkt misschien allemaal gecompliceerd, en dat is het ook in eerste instantie. De eerste pagina’s las ik langzaam, almaar teruglezend uit angst iets te missen. Dat was verkeerd. Zelfwerkzaamheid is, denk ik, niet de bedoeling bij Lobo Antunes’ proza, overgave wel. Het werkte beter toen ik mij liet meevoeren door het ritme van de vertelstem – de gejaagde stem van een orale verteller, lijkt het wel. Daarna werd het lezen meer een trance, een ervaring waarbij het er niet toe doet dat er nauwelijks een intrige is in deze caleidoscopische roman. Lobo Antunes verlaat zich op de kracht van de suggestie, op de dramatiek die hij constant weet op te roepen. </p>
<p>Het zijn kleine levens die hij schetst, maar de drama’s van zijn personages zijn groot. De ex-militair denkt terug aan de mulattin met wie hij samenwoonde in Afrika. Toen hij aankondigde terug te gaan naar Portugal zei ze dat ze zwanger was. Hij ging, en zijn zelfrechtvaardigende gedachten teisteren hem. Want ja, wat voor leven zouden ze hebben gehad in het moederland, hij wilde carrière maken, zijn superieur was gekant tegen rassenvermenging. Nu heeft hij spijt, hij bedenkt dat zijn kind nu 39 moet zijn, stelt zich voor dat de mulattin door Lissabon doolt. </p>
</p></div>
<div class="figure--right">
<figure id="post-16355 media-16355" class="align-none"><img decoding="async" src="https://www.vn.nl/wp-content/uploads/2014/10/488d5c28-c606-4b78-96db-72424e4ec196_als_een_brandend_huis_isbn_9789041426208_1_1406685110_preview600.jpg" alt="" border=" /></figure>
</div>
<div class="wpg-element paragraph">
<h3>Salazar spookt</h3>
<p>Lobo Antunes schildert zulke menselijke drama’s als vitale trauma’s. En trauma’s kun je in zijn prachtige, naargeestige, troosteloze universum overal door oplopen. Door een huwelijk, door de oorlog, door het door Salazar van staatswege gepropageerde leven, noem maar op. Werkelijk iedereen in deze roman is beschadigd. Lissabon is bij hem een verloren, beregende stad vol verliezers. De dood is sterk aanwezig, de geest als belangrijkste wapen van de mens is lamgelegd door traumatische herinneringen, er is geen ontsnapping mogelijk. De apocalyptische titel <i>Als een brandend huis</i> keert voortdurend terug in de almaar herhaalde zin ‘Ik loop als een brandend huis’, een beeld dat je, denk ik, metaforisch moet zien. Is dat huis niet een groot hoofd? Salazar spookt door het hele boek, hij hangt boven deze levens die geleefd worden in een dictatuur, is het zíjn hoofd? </p>
<p>Lobo Antunes’ proza is ongekend emotionerend, niet in de laatste plaats door de wijze waarop hij onvergetelijke beelden weet op te roepen. Via een enkele trefzekere flard. Zo is de mulattin (lerares op een missieschool) de dochter van een blanke sergeant, samen wonen ze in een huis. De luitenant (die we leren kennen als een kolonel in ruste) komt haar ophalen en maakt van haar zijn slavin, dat is kennelijk zijn voorrecht. Over haar vader, die dit alles maar te slikken heeft, horen we een harteloze mededeling van de dokter: ‘De lul begint altijd te grienen als ik spreekuur heb.’ </p>
<p>Genoeg gezegd: wie wil weten wat literatuur vermag, kent nu de weg. </p>
<p><i>&#8216;Als een brandend huis&#8217;, António Lobo Antunes, vertaling Harry Lemmens, Ambo/Anthos, 342p., € 22,99. </i></p>
</p></div>
