<div class="lead">
De Kameroense politiek filosoof Achille Mbembe wordt alom geprezen om zijn boek Kritiek van de zwarte rede. Is dat wel terecht?
</div>
In interviews wist de politiek filosoof Achille Mbembe zich al goed van de sweeping statement te bedienen. In het tijdschrift Africa is a Country zei hij in november 2013 tegen interviewer Thomas M. Blaser dat Amerika een ‘stervend imperium’ was en Europa nog slechts een ‘provincie’ van de wereld. En Europa moest eindelijk eens in het reine komen met ‘its own mental illnesses, racism being the first of these.’ Naar aanleiding van het verschijnen van Kritiek van de zwarte rede, de Nederlandse vertaling van zijn boek Critique de la raison nègre, vroeg Bram Vermeulen in NRC van 11 december Mbembe wat hij van Europa dacht. Mbembe liet daarop een lange stilte vallen. Dat bleek een stilte voor de storm. ‘Ik zeg liever niets over Europa. Europa is moe, uitgeput, zelfvoldaan’, zei Mbembe dan toch. ‘Europa is niet bereid verantwoordelijkheid te nemen voor de toekomst van deze tijd. Europa wil op haar eiland leven, dat prachtige museum.’
In een recensie van Kritiek van de zwarte rede schrijft Peter Vermaas in hetzelfde nummer van NRC dat Mbembe een stem is ‘die in het voortwoekerende debat over racisme en immigratie in dat wegkwijnende Europa nodig gehoord moet worden.’ Daar is Felix Rottenberg het mee eens, getuige zijn column in Het Parool op donderdag 31 december. Mbembe heet daarin een &#8216;terecht veel geprezen filosoof&#8217;.
<q class="pull-left">Mbembe kweekt met zijn begrip ‘vernegering van de wereld’ niet bepaald goodwill voor zijn verlangen naar één wereld.</q>
De vraag is of dat wel zo terecht is. Aan het slot van zijn boek schrijft Mbembe dat er maar één wereld is en dat we het daarin samen zullen moeten rooien. Maar alles wat hij daarvoor heeft geschreven nodigt allerminst uit tot die samenwerking. Mbembes verlangen naar één wereld is mooi weer spelen aan het slot, wanneer hij in het boek zelf het begrip ‘de vernegering van de wereld’ introduceert. En het verder steeds over de ‘Neger’ heeft, de naam die de blanken in het verleden aan de zwarten gaven, veelal slaven. Ook al wordt het woord neger al lang niet meer gebruikt, Mbembe wil het handhaven als permanente herinnering aan die tijd. Bovendien verruimt hij de betekenis ervan, zodat de schande van het woordgebruik tot in lengte van dagen zal voortduren: de ‘Neger’ staat nu voor ‘alle ondergeschikte mensgroepen’, zoals Peter Vermaas schrijft. Om het er niet duidelijker op te maken rekt Mbembe het begrip nóg iets verder uit: ‘Neger is een categorie. Joden, Arabieren, zigeuners, Japanners. De nieuwe neger is, net als de oude, het resultaat van de manier waarop kapitalisme werkt. Dit systeem wordt gedreven door het streven van alles een product te maken. Iets dat kan worden gekocht en verkocht, iets dat winst kan maken. Alles heeft een prijs. Zelfs het levende.’
In zijn boek switcht Mbembe vaak van heden naar verleden en terug. De toestand van ‘de Neger’ in het heden is dan ineens hetzelfde als die van de slaven in de negentiende eeuw: ‘Toch bestaat de Neger niet als zodanig. Hij wordt voortdurend geproduceerd. Wie de Neger produceert, produceert een sociale band van onderwerping en een lichaam dat dient voor exploitatie, dat wil zeggen een lichaam dat volledig is overgeleverd aan de wil van de meester en waaruit wordt gepoogd het maximale rendement te halen. De Neger, het object dat met werkzaamheden kan worden belast, is ook een term die fungeert als scheldwoord, en als het symbool van een mens die zich teweer moet stellen tegen de sweep en het lijden.’ Hieruit volgt dat bijna iedereen, behalve de superrijken, een Neger is aangezien iedereen een ‘object is dat met werkzaamheden kan worden belast’.
Mbembe kweekt met zijn begrip ‘vernegering van de wereld’ niet bepaald goodwill voor zijn verlangen naar één wereld. Zo’n begrip laadt een permanent schuldgevoel op de schouders van mensen die niet schuldig zijn aan de uitbuiting van zwarte mensen in het verleden (ook al hebben ze daar wel een historisch besef van). Het is filosofisch een twijfelachtig begrip en doet denken aan emotionele chantage.
De vraag is of dat begrip ook wel wordt bevorderd door iets anders dat naar die ene wereld van Mbembe moet leiden: om die gemeenschappelijke wereld op te bouwen is het volgens Mbembe van cruciaal belang dat er ‘vergoeding, herstel en gerechtigheid’ komt voor wat ‘geroofd, geamputeerd en gebroken’ is, en voor de ‘letsels’ en ‘kerven’ die de geschiedenis heeft achtergelaten. Mbembe schrijft niet wat hij precies verstaat onder vergoeding, herstel en gerechtigheid, al lijkt het alsof hij bedoelt dat er vergoeding in de vorm van geld moet komen. Welke vorm ‘herstel’ zou moeten krijgen is ook onduidelijk.
Mbembe, zo moet de conclusie luiden, wil zich bewust beperken tot suggestieve, niet-concrete eisen. Hij schrijft dat wie onder de koloniale overheersing heeft geleefd is beroofd ‘van een stuk mens-zijn’. Dat ‘stuk’ menselijkheid wil hij terugkrijgen. Als dat in de vorm van de erkenning is dat de slavernij een schandelijke praktijk was, dan is dat al geruime tijd geleden gebeurd. Dat is inmiddels een staande erkenning die elk jaar wordt vernieuwd in de vorm van herdenkingen over de hele wereld, ook in Nederland.
Europa ‘dolend’ noemen, het over de ‘vernegering’ van de wereld te hebben, door ‘vergoeding en herstel’ te verlangen, helpt Mbembes ene wereld niet dichterbij te brengen. Hij negeert ondertussen dat Europa, in de gedaante van de Europese Unie, ‘de grootste gever van ontwikkelingsgeld in Afrika’ is (Louise Fresco in de NRC van 16 december). Dat is geen ‘vergoeding, herstel of gerechtigheid’, maar burenhulp.
Degenen die Mbembe zo prijzen hebben ook geen oog voor zijn dubbelheid. Hij stort bakken onverzoenlijk verwijt uit over Europa en vraagt met een breed gebaar uiteindelijk verzoenend om één wereld. Hij vindt ‘identiteitspolitiek’ uitstekend en beschouwt ‘afrocentrisme’ alleszins gerechtvaardigd, maar hij verwijt Europa eurocentrisme. Mbembe is misschien niet moe, maar wel zelfvoldaan.
<div class="info-box">
<a href="https://www.vn.nl.kpnis.nl/Winkel/Webwinkel/Web-winkel-Product/Kritiek-van-de-zwarte-rede-Achille-Mbembe.htm?_ga=1.188131624.1466142449.1439302719" target="_blank">Kritiek van de zwarte rede</a> is uitgegeven door Boom. Zie ook de <a href="https://www.vn.nl/de-zwarte-rede-en-de-witte-onredelijkheid/" target="_blank">Literaire Kroniek</a> van 13 november over Achille Mbembe.
</div>

Carel Peeters

Gerelateerd